PGS. TS Nguyễn Đức An
(VNTB) – Báo Phụ nữ Tp. Hồ Chí Minh đáng lẽ ra đã có thể tạo được hiệu ứng tốt hơn trong loạt bài về Sun Group.
Tuần trước, Báo Sạch và một số đồng nghiệp hỏi quan đểm tôi về việc tờ Phụ nữ TPHCM “phản pháo” quyết định phạt của Cục Báo chí về loạt bài Sun Group — “Ông trời” không ở trên cao. Nhưng lu bu vài việc gấp nên đến hôm nay mới có thể ngồi rà soát lại mọi thứ để viết vài chữ.
Trước hết, tôi ngả mũ trước dũng khí của tờ báo trong loạt bài. Giữa thời làng báo lắm người, kể cả một vài tờ báo một thời máu lửa, đi “bán mình” cho các tổ chức và doanh nghiệp qua cái gọi là “hợp đồng truyền thông” (nói trắng ra là bồi bút) — thậm chí làm những việc tán tận lương tâm qua các chiến dịch truyền thông bẩn ta thấy gần đây — còn bao nhiêu tiếng nói mạnh bạo, với chứng cứ vững vàng, như loạt bài đó?
Tôi nói chứng cứ vững vàng, nghe có vẻ chõi với việc báo Phụ nữ Tp. Hồ Chí Minh vừa bị phạt vì “thông tin sai sự thật gây ảnh hưởng rất nghiêm trọng”. Tôi chưa biết “ảnh hưởng rất nghiêm trọng” là nghiêm trọng thế nào và được đo lường hay chứng nghiệm bằng cách nào. Nhưng tôi thấy có cái gì đó không ổn trong vế đầu — “thông tin sai sự thật”.
Xin nói gọn: trong báo chí, cần phân định giữa hai khái niệm cơ bản: dữ kiện (fact) và sự thật (truth). Cái nhà báo làm hằng ngày chủ yếu vẫn là tường thuật dữ kiện — thông tin và số liệu về các sự kiện, hiện tượng đang diễn ra. Loại nội dung này chỉ cấp độ tin. Tiêu chí cơ bản là độ chính xác — dữ kiện phài tương ứng với thực tế (correspondence).
Sự thật là sự kết hợp rất nhiều dữ kiện qua các thể ký báo chí (nói nôm na là “bài” chứ không phải “tin”). Tính chính xác rất quan trọng nhưng đó chỉ là tầng mặt. Tính xâu chuỗi (coherence) giữa các dữ kiện sẵn có — tức là đưa tất cả vào một bối cảnh, trong một thể thống nhất theo phương pháp luận khách quan (objectivity method) — đóng vai trò thiết yếu.
Chẳng hạn, khi nhà báo trích ông A nói “ngọn núi kia bị tan nát vì đầu tư du lịch” chẳng hạn, anh ta chỉ đơn thuần là tường thuật lại một dữ kiện — ông A nói thế — chứ không hằn là nội dung ông nói là sự thật. Muốn chứng minh ngọn núi tan nát vì du lịch như ông A nói, nhà báo phải đào sâu, vào núi, quan sát, tìm hiểu sử liệu, tìm gặp nhiều nhân chứng khác nhau… để cuối cùng xâu chuỗi và kể lại chuyện có hệ thống bằng tinh thần khách quan, tức là công bằng và không áp đặt định kiến, niềm tin lên dữ kiện.
Chức năng tìm sự thật trong báo chí nằm ở đó. Không phải lúc nào mọi dữ kiện, tiểu tiết nhà báo thu thập được đều chính xác — mọi phương pháp điều tra, kể cả khoa học, đều có sai sót — nhưng trong tổng thể, chúng sẽ nêu lên được bản chất vấn đề (tức sự thật). Nếu soi nghiêm túc, tôi bảo đảm tờ báo nào cũng sẽ có những dữ kiện không đúng hoặc chưa đủ. Một nhà báo kỳ cựu phương Tây từng nói đại ý rằng: hãy nhìn vào một tờ báo, nếu nó không thường xuyên có mục cải chính thì đừng tin nó!
Cũng cần phải nói sự thật báo chí — cũng như sự thật tìm theo các phương pháp khác như kết quả điểu tra của cành sát, hay kết quả một thí nghiệm, một câu chuyện lịch sử — đểu chỉ dựa trên mọi dữ kiện sẵn có ở thời điểm nó được xây dựng. Nghĩa là nó luôn chỉ mang tính tương đối, cần soi mói lại qua thời gian, mỗi khi có thêm dữ kiện mới liên quan.
Quay lại loạt bài trên báo Phụ Nũ Tp. Hồ Chí Minh, thực sự tôi hơi tiếc vì loạt bài có lẽ sẽ có hiệu ứng tốt hơn nếu việc tổ chức ít luộm thuộm hơn và cách thức kể chuyện/trần thuật (story-telling/narrative) ít bị ngôn ngữ tình cảm chen vào hơn.
Nhưng điều đó không làm cho loạt bài tệ đến mức như ai đó vội vã lên tiếng về sự thiếu chuyên nghiệp trong loạt bài. Bởi cái cuối cùng đọng lại vẫn là những chứng cứ mà nhóm phóng viên thu được và xâu chuỗi lại.
Có thể có những dữ kiện sai sót nhỏ, nhưng tôi vẫn tin vào — ít ra là không phủ nhận được – bức tranh chung mà loạt bài dựng nên. Nhà quản lý có thể có những dữ kiện khác để chứng minh đó là bức tranh sai lệch và méo mó so với sự thật, nhưng đến lúc này, tôi vẫn chưa thấy đưa ra nên chỉ tạm thời kết luận như vậy. Như đã nói, khi có thêm dữ kiện, sự thật sẽ được nhìn nhận lại.
*PGS. TS Nguyễn Đức An, Khoa Truyền thông và Báo chí, ĐH Bournemouth (Anh)
Nguồn: https://www.facebook.com/baochisach/posts/277368133628364?__tn__=K-R