Việt Nam Thời Báo

VNTB – Bước qua lời nguyền tiến hành dự án đập Stung Treng – Hủy diệt môi sinh – nhìn lại 

Ngô Thế Vinh

Gi 20 triu cư dân ĐBSCL không được quyn có tiếng nói,

Gi Nhóm Bn Cu Long,

Li Dn Nhp: Năm 2020, đã có mt lúc bao nhiêu triu cư dân vùng h lưu sông Mekong th phào nh nhõm khi nghe tin B Đin Lc Cam Bt tuyên b hoãn mi d án thu  đin trên sông Mekong trong 10 năm ti [1], như vy là ít nht có mt thi k dưỡng thương cho dòng sông b đầy nhng vết ct do chui đập thu đin ca Trung Quc và Lào phía thượng ngun. Nhưng ri mi đây, ch hai năm sau, 2022, là mt tin chn động khác: Phnom Penh tuyên b cho tái phc hot / resurrection d án thy đin Stung Treng 1.400 MW trên dòng chính sông Mekong phía đông bc Cam Bt sát ranh gii vi Lào. D án này không ch s tàn phá sinh cnh các khu đất ngp được bo v bi Công ước Ramsar ký kết t năm 1971, mà còn gây tác hi vô lường trên hai vùng châu th phì nhiêu Tonlé Sap và ĐBSCL. Đây là bài đầu tiên trong lot ba bài viết nhìn li toàn cnh cuc hành trình gian truân ca mt dòng sông Sông Mekong hơn na thế k qua.

MEKONG S KHÔNG XÂY THÊM ĐẬP THU ĐIN MI

Tổng Giám đốc Điện Lực Cam Bốt, Keo Rattanak đã nói với các phóng viên báo chí tại tòa nhà Hội đồng Bộ trưởng ở Phnom Penh ngày 8/8/2019.

“Cam Bt không có kế hoch xây các đập thy đin trên dòng chính Sông Mekong mc dù vn để các nhóm nghiên cu kho sát tim năng ca các d án. Chúng tôi không bàn cãi v bt c đầu tư nào trong lãnh vc này, Rattanak nói tiếp. Như vy, quý v không phi quan tâm v vn đề này. Chúng tôi s c gng đáp ng nhu cu đin theo nhng phương thc khác.” [1]

Cam Bốt phải đối đầu với tình trạng thiếu điện trầm trọng, với các khu dân cư hàng ngày bị cúp điện cùng với giá điện tăng. Thủ tướng Hun Sen nói sẽ gửi ông Rattanak đi Thổ Nhĩ Kỳ mua một con tàu phát điện (Power ship 200 MW) để bù đắp. Chính phủ cũng cố gắng gia tăng sản xuất điện mặt trời để đáp ứng nhu cầu điện cho cư dân.

Hem Odom, một chuyên viên tham vấn độc lập về nguồn năng lượng thiên nhiên, đã hoan nghênh phát biểu của ông Rattanak, với cảnh báo về một con đập dòng chính sông Mekong sẽ gây những tổn thất rộng lớn, với xói lở hai bên bờ sông, cạn kiệt nguồn cá cũng là nguồn protein trong bữa ăn hàng ngày của người dân Cam Bốt. Không phải chỉ có Cam Bốt, mà cả Việt Nam cũng bị ảnh hưởng. Thiếu nước từ thượng nguồn sông Mekong và từ Biển Hồ, nước mặn xâm nhập vào ĐBSCL sâu và xa hơn.”

TIN TT ĐẸP CHO SÔNG MEKONG     

World Wildlife Fund (Quỹ Đời Sống Hoang Dã Thế giới) đã vui mng khi nghe được bình lun mi đây ca Ngài Keo Rattanak, Tng Giám đốc Đin lc Cam Bt, rng ông không mun thy hai d án thy đin dòng chính sông Mekong Sambor và Stung Treng được có trong quy hoch năng lượng t nhiu ngun / mix energy.

Bình luận trên được phát trong chương trình truyền hình hội thảo “Tm nhìn Năng lượng ở Phnom Penh do Phòng Thương mại Hoa Kỳ tổ chức và được vui mừng đón nhận do giá trị vô hạn của một dòng chảy tự do trên sông Mekong đối với hàng triệu cư dân Cam Bốt đang sống phụ thuộc vào con sông, với lượng cá bắt được là nguồn protein chính của họ.

Sông Mekong là định hình địa lý ca đất nước Cam Bt. Chảy xuống từ biên giới Nam Lào, và cuối cùng thì đổ vào ĐBSCL của Việt Nam qua hai nhánh: sông Tiền, và sông Bassac – có tên là sông Hậu khi vào Việt Nam. Sông Mekong cũng là nguồn cá nước ngọt lớn nhất thế giới.  Vùng đất ngập Ramsar thuộc tỉnh Stung Treng cũng là nơi cư trú của các chủng loại cá vô cùng hiếm quý như Irrawaddy Dolphin và Pla Beuk chỉ có trên sông Mekong và đang có nguy cơ bị tuyệt chủng.

Cho tới hiện nay, khúc sông Mekong hạ lưu phía Nam Lào còn chảy tự do. Nếu Cam Bốt xây đập lớn ngăn chặn bất cứ ở khúc đoạn nào cũng sẽ gây những rối loạn về thủy học và hủy hoại của cả một hệ sinh thái không thể đảo nghịch, và cũng là thiết yếu cho sự sống còn của Biển Hồ với con sông Tonlé Sap chảy hai chiều theo mùa mỗi năm.

Những dòng sông thoáng chảy đem tới những lợi ích quan trọng từ hệ sinh thái. Dòng sông bảo dưỡng nguồn cá nước ngọt bảo đảm an toàn lương thực cho hàng triệu cư dân, đem phù sa màu mỡ cho canh nông và cả ngăn ngừa tổn thất các cơ sở hạ tầng và đất đai do sạt lở.

Thay vì xây những con đập khổng lồ như Stung Treng và Sambor, Cam Bt nên chú tâm ti ngun năng lượng tái to bn vng như năng lượng mt tri và đin gió. Những trại điện mặt trời có thể được xây dựng nhanh chóng, với giá thành rẻ hơn và tác động môi sinh rất ít. Trong khi những con đập thủy điện khổng lồ thì cực đắt và tốn kém, mà còn đưa tới hậu quả hủy hoại nguồn cá, sự đa dạng sinh học và đời sống cộng đồng. Một dòng sông thoáng chảy sẽ giúp cho hàng triệu cư dân vốn sống phụ thuộc vào con sông ấy tiếp tục duy trì cuộc sống ổn định, với sự đa dạng sinh học của dòng sông, để phát triển lợi ích cho những thế hệ tương lai… Teak Seng, WWF Cambodia director (xem).

MI HAI NĂM MÀ ĐÃ BƯỚC QUA LI NGUYN

Dự án Đập Stung Treng 1.400 MW trên dòng chính sông Mekong đang  ngủ yên bấy lâu, thì nay 2022 lại được phục sinh (resurrection), khiến các cộng đồng cư dân trong lưu vực hết sức lo ngại, và cả giới bảo vệ môi sinh  vô cùng ngỡ ngàng.

Chỉ ba ngày trước khi bước sang năm 2022 (29/12/2021), Nhóm Hoàng Gia / Royal Group thuc Tp đoàn (Conglomerate) tài phit ln và thanh thế nht ca Cam Bt đã viết thư cho chính ph Phnom Penh xin phép cho h được  nghiên cu trong vòng 6 tháng tính kh thi (feasibility) ca con đập thy đin Stung Treng. Yêu cu trên đã được B trưởng Năng lượng và Hm m Cam Bt chp thun, và tỉnh trưởng Stung Treng Svay Sam Eang cũng đã ra lệnh cho các giới lãnh đạo quận hạt hợp tác với Nhóm Nghiên cu và Phát trin SBK được Nhóm Hoàng gia thuê mướn. [1]

Vị trí nghiên cứu để xây con đập thủy điện lớn nhất xứ Chùa Tháp nằm trên các vùng đất ngập (wetlands) tỉnh Stung Treng phía đông bắc Cam Bốt được bảo vệ bởi Công ước Ramsar 1971 – một Công ước mà chính Cam Bốt cũng đã đặt bút ký cam kết tuân thủ từ 1999. Dự án thủy điện Stung Treng đã có từ năm 2007 nhưng đã phải khựng lại do bị các tổ chức bảo vệ môi sinh chỉ trích mạnh mẽ vì những tác động hủy hoại rộng lớn trên môi trường và cả sinh kế của người dân Cam Bốt.

Đến nay 2022, dự án ấy lại được Nhóm Hoàng Gia Cam Bốt phục hoạt – mà ai cũng biết Royal Group là mt nhóm tài phit ca chính quyn Phnom Penh, đã tng đứng sau d án thy đin H Sesan-2 (Lower Sesan-2) trên mt ph lưu ln nht ca sông Mekong đã tng gây tai tiếng trong các cng đồng cư dân trong lưu vc.

Khu đất ngập Ramsar tỉnh Stung Treng chiếm một diện tích 14.600 hectares, trải dài 40 km lên tới phía bắc nơi con sông phụ lưu Sekong đổ vào sông Mekong, ngay sát với biên giới Cam Bốt và Nam Lào. Đây cũng là sinh cảnh (habitats) cuối cùng còn sống được cho các loài cá hiếm quý và rất nhiều loài chim nước đang có nguy cơ tuyệt chủng.

VÙNG XÂY CON ĐẬP STUNG TRENG:

Năm 2007 nhóm Bureyagesstroy thuc tp đoàn Thy đin nhà nước Nga (RusHydro) tham gia cuộc nghiên cứu xây đập Stung Treng, nhưng chỉ hai năm sau, công ty Nga này bỏ cuộc. Và rồi Công ty quc doanh Sông Đà ca Vit Nam nhảy vào thay thế. Kết quả của các cuộc nghiên cứu ấy đã gây ra rất nhiều chỉ trích gay gắt nên dự án Stung Treng phải gác lại. [1]

Tới năm 2012, cuộc khảo sát của Vin Nghiên cu và Phát trin Ngư nghip Ni đảo (Inland Fisheries Research and Development Institute) thuộc Bộ Ngư nghiệp Cam Bốt nhận thấy con đập Stung Treng sẽ làm giảm lượng thủy  sản xuống tới 24% vào năm 2030. Và các nhà nghiên cứu đã cảnh báo con đập Stung Treng có th gây tình trng suy dinh dưỡng và nh hưởng ti sc khe ca các cng đồng cư dân nghèo.

Tháng 10/2017 Thủ Tướng Hun Sen đã đến Stung Treng chủ trì lễ khánh thành đập thủy điện Hạ Sesan-2 công suất 400 MW với diện tích hồ chứa 340 km2 gần bằng nửa diện tích đảo quốc Singapore do Công ty HydroLancang ca Trung Quc nm 51% c phn, Nhóm Hoàng gia Cam Bt 39% và Tp đoàn Đin lc Vit Nam (EVN) 10%.

Con đập Hạ Sesan-2 được xem là tệ hại nhất: nó đe dọa sự sinh tồn của hơn 50 chủng loại cá và cũng làm giảm 9,3 % tổng sản lượng cá trong lưu vực [khoảng 200.000 tấn cá/ năm]. Ảnh hưởng tác hại môi sinh đó không chỉ trên lãnh thổ Cam Bốt mà lên xa tới Lào, Thái Lan và xuống tới ĐBSCL, được coi như vựa lúa của Việt Nam.

Năm 2021, T chc Theo Dõi Nhân quyn (Human Rights Watch) đã n hành mt h sơ dày 137 trang gi H Sesan-2 mt thm ha – Lower Sesan-2 a disaster” [1]lên án các nhà xây đập đã vi phạm nhân quyền, chà đạp các cộng đồng cư dân bản địa (indigenous peoples) và con đập đã hủy hoại nguồn cá trên sông Sesan một cách nghiêm trọng, cùng lúc là sự thất bại cả về mục tiêu của sản xuất điện. Chỉ có chính người dân Cam Bốt là phải trả một cái giá quá đắt!

Với những hậu quả tiêu cực đó khiến công ty xây đập Trung Quc HydroLancang và Nhóm Hoàng Gia thân chính phủ Hun Sen và đã cố gắng tô vẽ sao cho tạo ra được một hình ảnh tích cực về con đập Hạ Sesan-2. Nhưng vẫn có một cơn bão chỉ trích từ các tổ chức NGOs bảo vệ môi sinh đồng loạt lên án dự án đập Hạ Sesan-2 do những than vãn của bao nhiêu chục ngàn cư dân đã phải di dời (resettlements), do h cha đã làm ngp 30,000 mu đất vốn là những khu sinh sống trù phú yên ổn và hạnh phúc bấy lâu của bao nhiêu ngàn gia đình qua rất nhiều thế hệ.

Đã từng qua những trải nghiệm đắng cay từ con đập Hạ Sesan-2, nay cư dân sinh sống trong tỉnh Stung Treng đang vô cùng lo ngại khi thấy Nhóm Hoàng Gia trở lại và vẫn với toán Nghiên cứu và Phát triển SBK khảo sát địa chất (geological studies) cho con đập lớn 1.400 MW – thay vì hoãn lại cho tới năm 2030.

Mao Sareth, trưởng khu ngư nghiệp Koh Khan Din, là một nội đảo vùng phía nam khu đất ngập Ramsar, tỉnh Stung Treng đã phát biểu:

“Chúng tôi đã tng phn đối con đập Don Sahong ca Lào vì biết rõ nó s tác hi trc tiếp trên cuc sng ca chúng tôi. Nhưng ri, nhng phn đối y cũng vô ích và chng thay đổi được gì. Con đập Don Sahong vn c hoàn tt. Ri chúng tôi phn đối con đập H Sesan-2 ngay trong lãnh th đất nước chúng tôi và ri cũng vô ích thôi, con đập y vn hoàn tt, ch có chúng tôi là mt tt c: mùa màng, thy sn và sinh kế cuc sng.” [1] 

Ian Baird, gốc Canada là một  tên tuổi rất quen thuộc, nhà hoạt động môi sinh, từng sống nhiều năm trên đất Lào, Cam Bốt và là chuyên gia bảo vệ nguồn cá sông Mekong, khi nghe nói về kế hoạch phục hoạt đập thuỷ điện Stung Treng 1.400 MW,  Ian Baird nhận định rằng con đập y s là mt đe da nghiêm trng trên lưu vc sông Mekong.

“Công ước Ramsar qu tht là rt yếu, chính quyn vn có th làm điu mà h mun, nhưng nếu so với Việt Nam và Lào, thì Cam Bt vn có quan tâm nhiu hơn ti phn ng ca cng đồng quc tế và vi Công ước Ramsar. Đó là lý do mà năm 2020, Cam Bốt đã tuyên bố hoãn mọi kế hoạch thủy điện trong 10 năm 2020-2030. Điều mà các quốc gia Mekong khác trong lưu vực không hề làm.

VN CÓ MT LA CHN TT HƠN

Trước một thực tế: Cam Bốt đang thiếu điện, mà giá điện thì rất cao, và thủy điện cũng không hề rẻ. Không những thế, 2 dự án đập dòng chính Stung Treng và Sambor sẽ có tác động hủy hoại môi sinh rất nghiêm trọng trên nguồn nước và nguồn cá trong lưu vực.

Câu hỏi đặt ra là liệu có một lựa chọn nào tốt hơn thủy điện cho đất nước Cam Bốt? Câu tr li là có, KS Phạm Phan Long đã viết trên tạp chí chuyên ngành PV Magazine (03/12/2019) về tiềm năng điện mặt trời nổi (FSS / floating solar system) của Biển Hồ có thể lên tới 28 GW (tức là 28.000 MW), tức là gấp 20 lần công suất con đập Stung Treng (1.400 MW), với giá thành cho kwh rẻ hơn, không kể cái giá môi sinh phải trả với thủy điện. Dự án FSS này có thể được thực hiện qua nhiều giai đoạn trên một phần mặt Biển Hồ với một mng lưới ti đin thông minh (smart grid)  sẽ có khả năng giải quyết nhu cầu năng lượng điện sạch, là một ưu điểm với “thiên thời, địa lợi, nhân hòa” – một ưu đãi thiên nhiên mà đất nước Cam Bốt có được. [3]

Sáng kiến dự án mặt trời nổi khác trên hồ chứa đập thủy điện phụ lưu Nam Ngum, KS Phạm Phan Long đề xuất công bố trên PV Magazine 01/11/2019 nay đang trở thành một hiện thực qua bản tin của Laotian Times ngày 20/02/2020: “chính ph Lào đã ký kết vi công ty Trung Quc Hangzhou Safefound Technology để xây dng giàn đin mt tri ni 1.200 MW trên mt h đập Nam Ngum-1 khi hoàn thành có th coi như ln nht thế gii.

Nếu Phnom Penh cũng như Lào –  quyết tâm thực hiện dự án mặt trời trên Biển Hồ, thì 2 con đập Stung Treng và Sambor sẽ vĩnh viễn không cần thiết, mà FSS còn bảo đảm sinh kế cho hơn 30 triệu cư dân sống trong hai vùng châu thổ Tonlé Sap và ĐBSCL Việt Nam. Nhưng đến bao giờ?

KHI ĐẦU CHO MT KT THÚC: MT NHÌN LI

Sự kiện Phnom Penh bước qua lời nguyền, cho phục sinh dự án đập Stung Treng 1.400 MW, sẽ  là con đập dòng chính đầu tiên và lớn nhất trên sông Tonle Thom (tên Khmer của con sông Mekong) trong lãnh thổ Cam Bốt, như một hồi chuông báo động cho giới bảo vệ môi sinh, họ coi như đây là bước “khi đầu cho mt kết thúc” đối với hệ sinh thái trong Lưu Vực Dưới sông Mekong (Lower Mekong Basin).

Đây cũng chính là lúc để chúng ta ÔN C TRI TÂN,  nhìn li cuc hành trình gian truân hơn na thế k ca mt dòng sông, là mch sng (lifeline) ca hơn 70 triu cư dân sng ven sông trong lưu vc.

NHNG CON ĐẬP LANCANG-MEKONG

Vậy mà đã 65 năm từ khi Liên Hiệp Quốc khai sinh Ủy Ban Sông Mekong 1957 (Mekong River Committee) cùng với các dự án đập thủy điện trên sông Mekong đã có rất sớm, nhưng rồi các dự án ấy bị gác lại do cuộc chiến tranh Việt Nam kéo dài và lan ra cả 3 nước Đông Dương, sau chiến tranh thì là mối e ngại về tác hại  rộng rãi của các con đập ấy trên môi sinh.

Có thể nói, trước thập niên 1970, Mekong vẫn còn là một con sông hùng vĩ và hoang dã, lớn thứ ba Châu Á, chảy qua 7 quốc gia kể cả quốc gia Tây Tạng* (Tây Tng v phương din địa dư chính tr, by lâu người viết vn ghi nhn như mt quc gia cho dù đang b Trung Quc xâm chiếm), với nguồn tài nguyên thiên nhiên vô cùng phong phú, chỉ đứng thứ hai sau con sông Amazon Nam Mỹ. Với chiều dài 4.800 km, Mekong là con sông lớn thứ 11 của thế giới,
vi tim năng thy đin khong 60.000 MW, chia ra như sau:

_ 28.930 MW cho Lưu Vực Trên sông Mekong (Upper Mekong Basin) hoàn toàn nằm trong lãnh thổ Trung Quốc;

_ 30.000 MW cho Lưu Vực Dưới (Lower Mekong Basin) nằm ngoài lãnh thổ Trung Quốc, chảy qua 5 quốc gia Myanmar, Lào, Thái Lan, Cambodia  và Việt Nam.

Nhưng cho tới nay, do nhu cầu năng lượng điện ngày càng gia tăng cho phát triển, con sông Mekong ấy đã và  đang bị hàng ngàn “vết cắt” do vô số những con đập thủy điện trên dòng chính và khắp các phụ lưu, từ bắc xuống nam với một chuỗi những hậu quả tiêu cực như sau:

1/ _ Các H Cha Thy Đin Gi Li Hơn 75 t m3 nước:

Kỹ sư Phạm Phan Long, Viet Ecology Foundation – người đã theo dõi và lên tiếng bảo vệ sông Mekong rất sớm từ thập niên 1990, đã làm một kết toán về dung tích tổng cộng (total storage) chuỗi hồ chứa đập thủy điện hiện nay – kể cả các hồ chứa đập phụ lưu (tributary dam reservoir) trong lưu vực sông Mekong với kết quả là: tổng số dung tích lên tới 75 tỉ mét khối (m3), chiếm 16% lưu lượng trung bình hàng năm của sông Mekong,[2] lượng nước lưu trữ và tỉ lệ so với từng nước góp vào sông Mekong như sau:

_ Trung Quốc chiếm phần lớn nhất 43 tỉ mét khối (56%),

_ Lào 25 tỉ mét khối (15%),

_ Thái Lan 5 tỉ mét khối (6%)

_ Cam Bốt 1.8 tỉ mét khối (2%)

_ Việt Nam chỉ có 1 tỉ mét khối (1.5%).

Không phải chỉ có lượng nước, còn thêm các yếu t quan trng hơn na là phương thc vn hành (operation) và điu tiết (regulation) ca các con đập y. Do lấy nước vào các hồ chứa trong mùa mưa nên đã làm suy yếu dòng chảy của con sông Mekong, triệt tiêu sức mạnh của nhịp lũ (flood pulse), để tạo được dòng chảy ngược (reverse flow) trên con sông Tonlé Sap đưa nước vào Biển Hồ, vốn là  một hồ chứa nước ngọt thiên nhiên lớn nhất thế giới – như một trái tim điều hòa và tiếp máu cho hai vùng châu thổ Tonlé Sap của Cambodia và ĐBSCL Việt Nam. [2]

Vi hu qu nhãn tin là: thi đim con sông Tonlé Sap chy ngược vào Bin H không nhng đến tr hơn 3 tháng (2019) và cũng chm dt sm hơn, ch còn có 3 tháng thay vì 5 tháng như trước đây. Rng lũ / floodforest thiếu lũ và cá không đủ thi gian để vào đẻ trng và tăng trưởng Cho nên các mùa thu hoch cá chưa bao gi thp đến như vy.

Từ 15 năm qua diện tích Biển Hồ ngày càng bị thu hẹp; ước tính lượng nước t sông Mekong thượng (upper Mekong) đổ vào Bin H đã gim mt 30 t m3/ năm – ảnh hưởng trầm trọng tới nguồn nước, nguồn cá và cả thiếu phù sa là nguồn phân bón thiên nhiên thiết yếu cho đất đai  nông nghiệp.

Ngày Hi Nước S Tr Thành Quá Kh: Không biết từ bao lâu rồi, Lễ Hội Nước Bon Om Tuk có lẽ có từ thời vua Jayavarman VII thế kỷ thứ XII, người có công xây dựng khu đền đài Angkor như một kỳ quan của thế giới, và từ đó cứ hàng năm, khi vừa hết Mùa Mưa, mực nước sông Mekong bắt đầu ổn định và con sông Tonlé Sap lại chảy xuôi dòng đem theo vô số tôm cá từ Biển Hồ đổ vào các nhánh sông Mekong, xuống xa tới ĐBSCL. Đây cũng là thời điểm của Ngày Hội Nước được tính theo tuần trăng vào khoảng tháng 11 diễn ra trước Hoàng Cung, nơi bốn nhánh sông Mekong hội tụ, khu mà người Pháp gọi là Quatre Bras*. Trong dịp lễ hội này, vua và hoàng hậu tới đây chung vui với thần dân, và “Khai Mùa” cho ngư dân đánh cá, cho nông dân bắt đầu mùa gieo trồng

[*Quatre Bras, tiếng Pháp là bn cánh tay, tên Khmer là Chatomuk, là nơi hi t ca 4 nhánh sông: nhánh th nht t thượng ngun là sông Mekong Thượng (1), ti Phnom Penh chia làm hai nhánh: Mekong H (2) và sông Bassac (3) là cánh tay th hai và th ba, cũng là sông Tin và sông Hu khi chy vào Vit Nam, còn cánh tay th tư là con sông nước ngt Tonlé Sap (4) bt ngun t Bin H. Đây cũng là nơi din ra Ngày Hi Nước Bon Om Tuk vào khong tháng 11 hàng năm trước Hoàng Cung.]

Nhưng rồi những năm gần đây, theo tin báo Phnom Penh Post [31/10/2015] TT Hun Sen mt ln na đã phi ký sc lnh hu b ngày L Hi Nước d trù t chc vào ngày 24 ti 26 tháng 11 do mc nước sông quá thp và tình trng hn hán mà Vương quc Cam Bt đang phi đối đầu.” Đây là ln th tư trong vòng 5 năm chính ph Hun Sen đã phi hy b L Hi Nước truyn thng hàng năm, thường t hi hàng my trăm ngàn người đổ v th đô Nam Vang để tham d l hi đua thuyn trên sông Tonlé Sap.

Như mt nhp điu có t ngàn năm, vi con Sông Tonlé Sap chy hai chiu — mt hin tượng thiên nhiên được coi như k quan ca thế gii, ri ra s không còn na và tr thành truyn c tích cho các thế h mai sau ca đất nước Khmer.   

2/ _ Các H Cha Ct Gim Hơn 65% Lượng Phù Sa:

Trước năm 1992 khi chưa có nhiều thủy điện, trung bình hàng năm qua hai nhánh sông Tiền và sông Hậu, sông Mekong  đổ ra Biển Đông 166.7 Mt/ năm phù sa  ((Mt/ Megatone: triệu tấn)), từ năm 1993 do các hồ chứa trên thượng nguồn đã chắn giữ lại một số lượng lớn phù sa, tới thời điểm 2020, lượng phù sa ấy đã giảm xuống chỉ còn 57.6 Mt/ năm, giảm 65% và tới năm 2040 có lẽ sẽ không còn lượng phù sa đáng kể nào từ con sông Mekong đổ ra biển.[4]

Tình trạng ngăn chặn phù sa trong các hồ chứa không chỉ  làm mất nguồn dinh dưỡng cho đất; dòng chy đói phù sa (hungry water) còn gây ra  mt tiến trình đảo ngược, thay vì vùng châu thổ ĐBSCL được bồi đắp thêm đất thì nay dòng chảy lại nạo vét sỏi cát phù sa dưới lòng sông (riverbed incision), gây xói mòn sạt lở suốt dọc hai bên bờ sông và cả các vùng đất duyên hải. Hậu quả là một ĐBSCL đang mất đất, và mũi Cà Mau thì đang bị cắt lẹm mỗi năm. Theo ước tính của TS Lê Anh Tuấn, nguyên Phó Viện trưởng Viện Nghiên Cứu Biến Đổi Khí Hậu Đại học Cần Thơ thì mi năm ĐBSCL đã mt đi hơn 600 hectares đất do st l. Và do không có dòng chảy mạnh với phù sa để chắn sóng, khiến nước biển ngày càng lấn sâu và xa thêm vào trong đất liền.

3/ _ Lượng Nước Quan Trng T Các Ph Lưu Sông Mekong

Nước sông Mekong không chỉ từ nguồn tuyết tan trên Cao nguyên Tây Tạng, mà phần nước từ các phụ lưu đổ vào cũng rất quan trọng. Theo tường trình từ Ủy Hội Sông Mekong (MRC) thì tỉ lệ trung bình hàng năm phần góp nước từ các phụ lưu theo mỗi quốc gia như sau:

Trung Quc 16%, Lào là ln nht 35%, ri ti Thái Lan 18%, Cambodia 18%, Vit Nam 11%, Myanmar là ít nht 2%.

Mi Him Nguy Mng Lưới Đập Ph LưuNam Ngum 150 MW có thể được xem là con đập thủy điện phụ lưu đầu tiên của Lào và được hoàn tất rất sớm 1971 giữa giông bão của cuộc chiến tranh Việt Nam. Trước khi Lào và Cambodia có kế hoạch thực hiện dự án 12 con đập dòng chính hạ lưu, thì Lào, Cambodia, Vit Nam, Thái Lan đã và đang liên tc xây nhng đập ph lưu. Thái Lan với đập Pak Mun 136 MW (1994) trên sông Mun, Việt Nam với con đập Yali Falls 720 MW (1996) cùng với các con đập phụ lưu khác trên sông Sesan và Seprok trên Cao nguyên Trung phần, Lào thì từ sau con đập Nam Ngum (1971), đã xây thêm nhiều con đập phụ lưu khác như: Nam Theun-Hinboun 210 MW trung Lào, Nam Leuk 60 MW trong vùng Bảo tồn Sinh thái tỉnh Vạn Tượng, Nam Theun 2 lớn nhất 900 MW trung Lào, Houay Ho 150 MW giữa hai tỉnh Champassak và Attapeu nam Lào, Xe Pian-Xe Namnoy 438 MW trên cao nguyên Bolovens đông nam Lào, Xe Kaman 1.468 MW tỉnh Attapeu cực Đông Nam.

Việt Nam tuy đứng hàng thứ 5 trong 6 nước, nhưng cũng đã xây những  đập thủy điện trên khắp các phụ lưu sông Mekong trên Cao nguyên Trung phần; Vit Nam còn là mt thành viên đầu tư vào d án Mekong ca Lào và Cam Bt như vy, Vit Nam không phi là hoàn toàn vô can, “bàn tay cũng đã t nguyn nhúng chàm góp phn trc tiếp gây biến đổi lưu lượng và c sút gim phù sa trên dòng chính con sông Mekong.

Cùng với các con đập dòng chính Mekong, mạng lưới những con đập phụ lưu cũng có ảnh hưởng tích lũy đáng kể đối với tình trạng dòng chảy, lượng phù sa và nguồn cá lưu vực sông Mekong.

Đập Ph Lưu H Sesan-2: Cùng với các con đập dòng chính Mekong, mạng lưới những con đập phụ lưu – điển hình là con đập phụ lưu Hạ Sesan 2 (Lower Sesan 2) đã có ảnh hưởng tích lũy đáng kể đối với tình trạng dòng chảy, lượng phù sa và nguồn cá lưu vực sông Mekong.

Con đập phụ lưu Hạ Sesan 2 gây ảnh hưởng nghiêm trọng hơn cả do nằm dưới điểm hợp lưu của hai con sông Sesan và Srepok. 3S là tên h thng 3 con sông ph lưu ln sông Mekong: Sekong, Sesan, Srepok cùng đổ vào dòng chính sông Mekong nơi tnh Stung Treng, đông bc Cam Bt.

Đập Hạ Sesan 2 với chiều cao 75 m, diện tích hồ chứa 340 km2 (gần bằng nửa diện tích đảo quốc Singapore), công suất 400 MW. Điện Lực Việt Nam (EVN/ Electricity of Vietnam) đã góp 10% cổ phần trong số 816 triệu MK, phần còn lại là của Nhóm Hoàng Gia Cam Bốt (Cambodia’s Royal Group) và Công ty Năng lượng Lan Thương Trung Quốc (HydroLangcang International Energy Co., Ltd). Lại vẫn Trung Quốc, ngoài chuỗi đập bậc thềm khổng lồ Vân Nam, nay cánh tay TQ nối dài xuống xa tới cả những con đập phụ lưu hạ nguồn.

Cư dân Cam Bốt sống trong vùng xây đập Hạ Sesan 2 đã cùng với Nhóm Bảo vệ 3 Dòng Sông (3S Rivers Protection Network), đã viết thư lên Quốc Hội Cam Bốt phản đối con đập, và họ cũng kéo nhau lên tới thủ đô Phnom Penh biểu tình tạo áp lực nhưng đã không đưa tới một kết quả nào.

Trước những tác hại hiển nhiên của con đập Hạ Sesan 2 trên ĐBSCL: biến đổi dòng chảy, mất nguồn nước, mất nguồn phù sa và cá… Việt Nam không những đã không có tiếng nói ngăn chặn phản đối mà còn góp vốn cho Cam Bốt thực hiện dự án tai hại ấy, có thể ví như một hành động cm súng t bn vào chân mình / shoot oneself in the foot.

Ngun Nước Sông Mekong Theo Mùa: nếu tính theo mùa, thì vào mùa khô do tuyết tan nhiều hơn trên Cao nguyên Tây Tạng, lượng nước từ khúc sông Lancang-Mekong Vân Nam đổ qua Lào xuống tới Vạn Tượng chiếm tới 80%, và xuống tới tỉnh Kratié đông bắc Cambodia là tới 40%. [2]

Khi Trung Quốc hoàn tất 11 con đập dòng chính trên khúc sông Lancang-Mekong, và chỉ riêng với hai con đập lớn nhất như hai con khủng long Na Trác Độ (Nuozhadu, 2014) 5.850 MW vi h cha ln nht và Tiu Loan (Xiaowan, 2010) 4.200 MW là con đập cao nht – theo Fred Pearce, Đại học Yale, thì “sông Mekong đã trở thành “tháp nước và nhà máy phát đin ca Trung Quc. Philip Hirsch, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu sông Mekong Đại học Sydney đưa ra nhận định “Hai con đập Na Trác Độ và Tiu Loan s nh hưởng trên sut dòng chy ca con sông Mekong xung ti tn ĐBSCL ca Vit Nam.

Không th không k ti nhng yếu t hủy hoi khác t Trung Quc: phá nhng khu rng nguyên sinh (deforestation); dùng cht n dynamite khai thông các khúc sông ghnh thác, vn là sinh cnh (habitats) thiết yếu ca các loài cá, nh hưởng nghiêm trng trên s cân bng thy hc, gây sp l b sông cùng phá hy các loi hoa màu trng ven sông, vi mc đích ch để m rng lòng sông cho các con tàu ln Trung Quc d dàng đi xung phương nam.

Vi hơn 40 t mét khi nước d tr trong các h cha khng l Vân Nam, Trung Quc có trong tay th “vũ khí nước đầy quyn lc để giáng cho các nước nh Mekong “nhng bài hc. Và trong thm lng, Trung Quc đã phát động mt cuc chiến môi sinh mà không cn tuyên chiến.

VN MT ĐIP KHÚC NGY BIN CA TRUNG QUC

Ngay từ thập niên 1990, khi chỉ mới có con đập dòng chính đầu tiên Mạn Loan (Manwan) 1.500 MW (1993), trong sut bao nhiêu năm sau đó, như mt đip khúc, các hc gi Trung Quc luôn luôn ngy bin cho rng: “Các con đập thy đin Vân Nam đã giúp tăng dòng chy trong mùa khô làm gim hn nơi các quc gia h ngun, như vy các con đập Trung Quc ch có li !” [sic]

Đã thế, mà vẫn có những vị khoa bảng người Việt, cũng chỉ dựa trên lý luận thô thiển ấy với con số 16% lưu lượng trung bình/ năm từ khúc sông Lancang-Mekong Vân Nam để bảo rằng tác hi ca chui đập thu đin bc thm Vân Nam / Mekong Cascades là không đang k và đừng có đổ li cho Trung Quc!  [sic]

KS Phạm Phan Long, trong một bài viết trên VOA, đã nhận định: “Do Biến đổi Khí Hu, mưa ít dn nơi lưu vc trên là có tht, nhưng hn hán ti sm hơn và khc nghit hơn khi thiếu mưa là do tr nước vào các h cha thy đin, chính chúng có kh năng gây ra hn hán c khi có mưa, chưa k vào nhng năm ít mưa, li vn tích tr nước gây hn hán càng thêm kinh khng.

Và như đã phân tích, chui tác hi không đơn gin ch có yếu t nước, [mà nguồn nước ấy cũng rất “bất trắc” do Trung Quốc “tùy tiện” xả ra trong mùa khô từ các con đập thượng nguồn], mà còn phi k ti nhng yếu t sinh t khác như(1) phá vỡ chu kỳ dòng chảy thiên nhiên của con sông Mekong, (2) triệt tiêu nhịp lũ – flood pulse trong mùa mưa khiến không còn dòng chảy ngược trên con sông Tonlé Sap tiếp nước cho Biển Hồ — cũng là trái tim tiếp máu cho hai vùng châu thổ Tonlé Sap và ĐBSCL, (3) làm mt ngun phù sa, mất nguồn dinh dưỡng cho đất canh tác, gây sạt lở hai bên bờ sông và cả vùng duyên hải khiến mất đất và diện tích  vùng châu thổ ĐBSCL ngày một teo quắt lại, (4) lưu lượng hàng năm trên 2 con sông Tiền sông Hậu ngày một xuống thấp, dòng chảy không còn phù sa tỷ trọng thấp khi đổ ra Biển Đông rất yếu, không có khả năng chắn sóng khiến nạn ngập mặn ngày càng lấn sâu và lấn xa vào vùng châu thổ…

Chưa kể tới yếu tố kép: đất lún do lạm dụng khai thác các tầng nước ngầm. Theo Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, tốt nghiệp Đại học Wisconsin, một  chuyên gia sinh thái vùng đất ngập (wetlands) đã đưa ra những con số báo động (2017): “Nông thôn vùng sông nước Cu Long bây gi toàn xài nước ngm; có khong 1 triu giếng khoan mi ngày rút lên 2 triu m3/ngày, dùng cho sinh hot đủ th, vy nên ĐBSCL đang b st lún nhanh gp 10 ln nước bin dâng do biến đổi khí hậu.”

Tới tháng 3/2022, theo Tổng Cục Thủy Lợi, việc khai thác nước ngầm nơi ĐBSCL đã tăng lên với 2 triệu giếng khoan, mỗi ngày rút lên 2,5 triệu m3/ngày, và 40% lượng nước ngầm ấy phục vụ cho sinh hoạt, phần còn lại cho sản xuất nông nghiệp và công nghiệp.[5]

Từ sau 1975, những dự án trọng điểm của nhà nước CS Việt Nam được cổ xuý là để “ci to” ĐBSCL, nhưng thực tế đã chứng minh là gây tác hại nhiều hơn. Đó là những hủy hoại mang tính tích lũy. Và kết luận dễ dàng nhất để rũ bỏ mọi trách nhiệm là đổ lỗi cho M Thiên nhiên, cho Biến đổi Khí hu mà không kể tới một những hậu quả tích lũy của những yếu tố nhân tai, do chính con người gây ra do sự vô cảm và chạy theo các nhóm lợi ích của giới cầm quyền Hà Nội.

Người dân Vit Nam đang phi chng kiến mt kch bn m đạm, như mt cun phim quay chm, mt “Đồng Bng Sông Cu Long còn rt non tr đang  t t tan rã – cùng vi c mt nn Văn Minh Mit Vườn cũng ch mi hơn 300 năm tui.  

NGÔ TH VINH

Columbus Day, 10/10/2022

Tham kho:

1/ Cambodian Mega Dam’s Resurrection on the Mekong “The Beginning of the End”. Gerald Flynn, Nehru Pry,15 Sept. 2022

2/ Thy Đin Lancang-Mekong gây khát nước và đói phù sa cho Đồng Bng Sông Cu Long cách nào?  Phm Phan Long, PE., Viet Ecology Foundation, 20.03.2020

3/ Mt Tri Trên Bin H Cu Dòng Mekong. Phm Phan Long, PE, Viet Ecology Foundation, 15.12.2019

4/ Effects of riverbed incision on the hydrology of the Vietnamese Mekong DeltaDoan Van Binh, et al. First published: 02 January 2021.

5/ Vũ Khí Gii Cu Sông Mekong: Cht Xám và Tiếng Nói. Phóng viên Môi sinh Lê Qunh, báo Người Đô Th phng vn BS Ngô Thế Vinh 25/04/2016.

6/ ng phó st lún đất vùng Đồng bng Sông Cu Long. Tng Cc Thu Li 13/03/2022.


 

Tin bài liên quan:

VNTB –  Làm thế nào Việt Nam đạt được tầm nhìn mới về tương lai của Đồng bằng sông Cửu Long

Phan Thanh Hung

VNTB – Công bố quy hoạch và xúc tiến đầu tư vùng đồng bằng sông Cửu Long

Baraju T. Ogelefecejo

VNTB – Việt Nam đã nhập gần 1 triệu tấn gạo

Baraju T. Ogelefecejo

Leave a Comment

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

Việt Nam Thời Báo