VNTB – Cắt xén bữa ăn của người cách ly ở Quảng Ninh: xã hội chiến thắng nhà nước?
Ngọc Vân
(VNTB) – Chính quyền tỉnh Quảng Ninh đã thừa nhận “sai sót” trong việc đặt suất ăn cho người bị cách ly, 250.000 Đồng/ngày thay vì 330.000 như quy định và trả lại tiền dư cho họ.
Hiện tượng này, từ góc cạnh mối quan hệ giữa nhà nước và xã hội dân sự là một thành công của xã hội dân sự trong cuộc đấu tranh với nhà nước.
Mọi lãnh thổ trên thế giới đều do một nhà nước cai trị vào lúc này. Nhà nước có độc quyền sử dụng vũ lực trên lãnh thổ của mình. Xã hội trao cho nhà nước một mức độ chính đáng và nguồn lực nhất định để đổi lấy việc cung cấp hàng hóa và dịch vụ công cộng, chẳng hạn như an ninh. Vì vậy, mối quan hệ giữa một nhà nước và xã hội của nó có thể được coi là mối quan hệ người thân chủ (TC) – và tổ chức đại diện (TCĐD). Một mặt, TCĐD phải có khả năng cao trong việc thực hiện các nhiệm vụ được giao. Mặt khác, nó không nên quá mạnh so với TC đến mức có thể chống lại họ.
Khả năng cung cấp hàng hóa công và sức mạnh của nhà nước so với xã hội
Weber đã đưa ra một định nghĩa được chấp nhận rộng rãi về một nhà nước như một “cộng đồng người” có độc quyền bạo lực trên một lãnh thổ vào những năm 1910 (Weber, 1968). Nettl kêu gọi các học giả sử dụng khái niệm nhà nước trong các nghiên cứu xã hội và chính trị của họ trong công trình của ông (Nettl, 1968). Skocpol (1985) tin rằng các quốc gia nên được coi là các tác nhân cũng như các cấu trúc. Bà tin rằng năng lực và quyền tự chủ là một trong những trạng thái quan trọng.
Khả năng tự chủ là khả năng của nhà nước trong việc thực hiện quyền lực của mình độc lập với công chúng và các tác nhân quốc tế (O’Neil, 2013). Khả năng tự chủ của nhà nước khác nhau ở các quốc gia và các thời điểm khác nhau. Một nhà nước có độ tự trị cao có thể hình thành và thực hiện các chính sách của mình bất kể sự phản đối của công chúng. Ví dụ, nhà nước Cộng sản đã thực hiện các chính sách tập thể hóa ở Việt Nam vào những năm 1970, đi ngược lại ý muốn của xã hội, theo kinh nghiệm của họ với chính sách tương tự đã được thực hiện ở miền Bắc Việt Nam vào những năm 1950.
Năng lực là khả năng nhà nước sử dụng sức mạnh của mình để thực hiện các chức năng như thu thuế và cung cấp hàng hóa công cộng. Một nhà nước có năng lực cao có thể hiệu quả và hiệu quả trong việc thu thuế, cung cấp mức độ an ninh cao và các hàng hóa công cộng thiết yếu khác. Ví dụ, sau chưa đến một năm khi đại dịch COVID-19 xuất hiện, nhà nước Hoa Kỳ đã tạo được 5 loại vaccine và đã chủng ngừa được gần 20% dân số. Trong khi đó, Nhà nước Việt Nam không những không tạo được một vaccine nào, mà còn để xảy ra hiện tượng ăn bớt tiền ăn của người bị cách ly … do họ tự đóng. Ở Hoa Kỳ, nhà nước đã có những chương trình trợ cấp cho những người dân gặp khó khăn vì nạn COVID-19.
Trong các phân tích chính trị, nhà nước có thể được xem như các tác nhân cũng như các cấu trúc. Một mặt, khi các nhà nước thực hiện chính sách, cung cấp hàng hóa công cộng, họ tương tác với các lực lượng khác nhau trong xã hội như công đoàn, nhóm vận động hành lang, các giáo hội và các loại hình tổ chức và lợi ích tập thể khác. Ví dụ, một nhà nước có thể muốn đánh thuế cao hơn đối với một số nhóm. Nó có thể cố gắng cắt giảm một số lợi ích cho các nhóm khác. Khi làm như vậy, nó vấp phải sự phản đối của các nhóm này. Mặt khác, các cá nhân và chủ thể xã hội như những người nói trên không sống trong một chân không chính trị. Họ hoạt động trong khuôn khổ chính trị và luật pháp do nhà nước quy định. Ví dụ, người Việt không được đưa các thông tin không có lợi cho nhà nước lên mạng xã hội, nếu không muốn đối diện với những án tù lên đến hàng chục năm. Ví dụ, 3 thành viên của Hội Nhà Báo Độc Lập, Phạm Chí Dũng, Nguyễn Tường Thụy, và Lê Hữu Minh Tuấn, mới bị phạt tổng cộng 37 năm tù giam.
Mối Quan hệ giữa nhà nước và xã hội
Có nhiều quan điểm khác nhau về mối quan hệ giữa các nhà nước và xã hội. Người ta có thể xem nhà nước như một tác nhân quyền lực (có thể là mạnh nhất) trong một lãnh thổ phát triển từ một băng cướp thông qua quá trình gây chiến (Tilly, 1985). Nó thu thuế từ xã hội để nuôi các bộ máy của chính nó và tiến hành chiến tranh – xã hội đen gọi là tiền bảo kê. Dựa vào đó, mở rộng lãnh thổ – và mở rộng số đối tượng đánh thuế – nếu nó thắng. Trong quá trình này, nhà nước tự phát triển các thể chế của mình. Xã hội có thể buộc nhà nước phải có nhiều đại diện hơn và nhiều hàng hóa công hơn để đổi lấy các khoản đóng góp thuế và dịch vụ của họ, ví dụ: phục vụ quân đội.
Theo nghĩa này, một mặt, xã hội phải mạnh mẽ để bảo vệ lợi ích của mình khỏi sự lạm dụng của nhà nước và / hoặc các nhà quản lý (chính phủ). Mặt khác, nó muốn có một nhà nước với năng lực cao để có thể thực hiện hiệu quả các nhiệm vụ cung cấp dịch vụ cho người dân cũng như bảo vệ trật tự xã hội trước những kẻ phá hoại trong nước và quốc tế. Trong những điều kiện này, xã hội có khả năng thịnh vượng.
Milgrom & North (1990), trong công trình nghiên cứu về Hội chợ Champagne, cho rằng sự xuất hiện của nhà nước là để giảm chi phí giao dịch. Theo nghĩa này, nó là một tác nhân của công chúng; nó đã được sự đồng thuận của xã hội. Ông lập luận rằng trong khi các định chế như Luật Thương Gia, thẩm phán tư nhân và hội chợ Champagne giúp giảm chi phí giao dịch ở một mức độ nhất định, nhà nước đã giúp giảm chi phí rất nhiều bằng cách thực thi luật một cách hiệu quả với thiết bị cưỡng chế của mình.
Cụ thể, khi thương mại phát triển đến một mức độ nhất định, các nhà giao dịch không thể biết rõ về nhau vì các giao dịch không thường xuyên và khoảng cách địa lý. Kết quả là, một nhà kinh doanh không thể quyết định có nên tin tưởng đối tác tiềm năng của mình hay không. Người mua có thể nghi ngờ về chất lượng; người bán có thể nghi ngờ khả năng thanh toán của người mua. Do đó, thương mại và phát triển kinh tế bị cản trở. Nói cách khác, các nhà giao dịch không có đủ thông tin và chi phí để có được thông tin đôi khi quá cao vì các nhà giao dịch phải dành một lượng lớn nguồn lực để có được thông tin cần thiết từ những nhà giao dịch khác đã giao dịch với nhà giao dịch đó. Các định chế như thương gia Luật, thẩm phán tư nhân và hội chợ đã giúp giảm chi phí thu thập thông tin và ngăn chặn hành vi gian lận ở một mức độ nào đó bằng cách cấm họ tham gia hội chợ trong tương lai. Tuy nhiên, năng lực cưỡng chế của nó – năng lực thực thi các phán quyết của nó – rất hạn chế và nhà nước đã phải vào cuộc để cải thiện nó rất nhiều. Bằng cách này, họ nói rằng đã giúp giảm chi phí giao dịch. Ví dụ, bạn có thể mang hàng hóa từ Sài Gòn ra bán ở Nha Trang mà không sợ bị cướp.
Theo quan điểm này, mọi người sẽ có lợi khi nhà nước vững mạnh (năng lực) và tự chủ cao trước mọi tác nhân gây rối có thể gây nguy hại cho xã hội. Tuy nhiên, bản thân một tác nhân mạnh có thể là một mối đe dọa nghiêm trọng cho xã hội nếu nó mạnh hơn toàn xã hội hoặc thành công trong việc ngăn cản sự hợp tác của các chủ thể cá nhân và xã hội trong việc giữ cho nhà nước không lạm dụng năng lực và quyền tự chủ của mình.
Tác động
Từ một góc độ khác, nhà nước có thể được xem như một tác nhân cố gắng tối đa hóa hiệu quả và hiệu lực của quy tắc của nó, thông qua các công cụ như tiêu chuẩn hóa (Scott, 1998). Theo nghĩa này, có thể tốt hơn cho xã hội nếu nhà nước có quyền tự chủ cao, như minh họa dưới đây. Theo quan điểm của Scott, nhà nước cố gắng tiêu chuẩn hóa mọi thứ để có thể thực hiện các nhiệm vụ của mình với chi phí tối thiểu, nhằm tối đa hóa doanh thu (thuế) nhằm cung cấp ngày càng nhiều hàng hóa công tốt hơn. Bằng cách này, một nhà nước mạnh có thể là một may mắn cho xã hội. Scott đã thể hiện ý tưởng của mình trong trường hợp xây dựng bản đồ địa chính ở Pháp và Nga. Ở Pháp, hồi đầu thế kỷ 20, nhà nước mạnh mẽ và thành công. Việc sử dụng bản đồ đã tạo điều kiện dễ dàng cho các giao dịch thương mại cũng như tăng thu ngân sách nhà nước thông qua việc đánh thuế chính xác hơn. Ở Nga, cũng trong khoảng thời gian nay, một nhà nước yếu kém đã không thể thực hiện chính sách này trước sự phản đối mạnh mẽ của xã hội. Điều này có thể đã cản trở sự phát triển của nước Nga lúc bấy giờ.
Tuy nhiên, như Scott đã chứng minh qua trường hợp ‘lâm nghiệp khoa học’, một nhà nước có khả năng tự chủ cao có thể gây ra thảm họa. Nỗ lực chuyển rừng tự nhiên thành rừng trồng để lấy gỗ gây ra thiệt hại lâu dài và nghiêm trọng thay vì tăng doanh thu. Tại Việt Nam, chúng ta có thể thấy hậu của của việc này trong việc tập thể hóa các phương tiện sản xuất, đánh tư sản trong những năm 1970. Hiện nay, là việc tập trung vốn và và trao độc quyền cho các doanh nghiệp nhà nước làm ăn thiếu hiệu quả. Theo nghĩa này, khả năng tự chủ của nhà nước, nếu nó đủ cao để vượt qua sự phản đối của xã hội nhưng năng lực, khả năng vận dụng các chính sách một cách hiệu quả của nó lại bị hạn chế, thì đó có thể là một thảm họa.
Sức mạnh quốc gia trong mối quan hệ với xã hội
Acemoglu và cộng sự (2001) có quan điểm hoàn toàn khác (ít nhất là theo cách mà tôi diễn giải công trình nghiên cứu của họ) rằng hiệu quả hoạt động của nhà nước phụ thuộc vào chất lượng của nó tại điểm xuất phát. Nếu nó được không bóc lột và kìm hãm – đại khái là tạo điều kiện cho sự phát triển kinh tế và bình đẳng – ngay từ đầu, nó sẽ đi theo con đường tốt đẹp (‘vòng xoắn tốt’) đến một nhà nước mạnh mẽ và hiện đại. Ngược lại, nếu nó là bóc lột và kìm hãm – đại khái là giành riêng quyền lực chính trị và kinh tế cho một nhóm nhỏ một cách bất công – nó sẽ đi theo con đường xấu (‘vòng luẩn quẩn’). Ông đã thể hiện ý tưởng của mình thông qua các ví dụ về châu Âu ở các khu vực khí hậu nhiệt đới và ôn hòa. Ở những vùng nhiệt đới, người châu Âu không muốn sinh sống vì tỷ lệ tử vong cao, do bệnh sốt rét và những thứ tương tự gây ra. Họ đã xây dựng những nhà nước với những thể chế độc quyền và mang lại những kết quả tồi tệ như đã nói ở trên. Ngược lại, ở những vùng khí hậu ôn hòa, v.d. Hoa Kỳ, Canada, họ cư trú với số lượng lớn và mang theo những tổ chức tuyệt vời từ Châu Âu.
Tôi tin rằng bạn đọc có thể tự suy ra xuất phát điểm của nhà nước Việt Nam hiện nay qua lịch sử để thấy rằng Acemoglu (2001) không phải là không có lý. Tại Miền Bắc, qua các sự kiện như: tiêu diệt Việt Nam Quốc Dân Đảng, cải cách ruộng đất ở Miền Bắc trong những năm 1950, Nhân Văn Giai Phẩm. Ở Miền Nam sau năm 1975 là những sự kiện như đánh tư sản, tập thể hóa tư liệu sản xuất. Chúng ta cũng có thể thấy kết quả phát triển của nhà nước này qua sự khác biệt với các nền kinh tế khác như Singapore, Hàn Quốc và Đài Loan.
Tôi suy luận từ quan điểm của họ rằng tốt nhất cho xã hội khi nhà nước của nó có năng lực mạnh mẽ và tự chủ cao trước các tác nhân quốc tế. Đối với công chúng, quyền tự chủ của nó được kiểm soát bởi các định chế công bằng của chính nó, chẳng hạn như cơ chế đa đảng, tam quyền phân lập ở một số nước khác, được kế thừa và phát triển dần dần từ những may mắn ban đầu.
Tóm lại, mặc dù các học giả có quan điểm khác nhau về mối quan hệ giữa các quốc gia và xã hội của họ, về ý định và các mối quan tâm của nhà nước, nhưng sẽ tốt hơn cho một quốc gia nếu nhà nước của nó có năng lực và quyền tự chủ cao đến mức quyền lực của nó có thể được kiểm soát bởi các thể chế dân chủ.
_____________________
Tài liệu tham khảo
Acemoglu, D., Johnson, S., & Robinson, J. A. (2000). The colonial origins of comparative development: An empirical investigation (No. w7771). National bureau of economic research.
Milgrom, P. R., & North, D. C. (1990). The role of institutions in the revival of trade: The law merchant, private judges, and the champagne fairs.Economics & Politics, 2(1), 1-23.
Nettl, J. P. (1968). The state as a conceptual variable. World politics, 20(04), 559-592.
O’neil, P. H. (2013). Essentials of Comparative Politics: Fourth Edition. WW Norton & Company.
Scott, J. C. (1998). Seeing like a state: How certain schemes to improve the human condition have failed. Yale University Press.
Skocpol, T., Evans, P., & Rueschemeyer, D. (1999). Bringing the state back in. Cambridge.
Tilly, C. (1985). War making and state making as organized crime. Violence: A reader.
Weber, M. (1968). Politics as a Vocation.