VNTB – Lắm thầy nhiều ma!

Khánh An dịch

(VNTB) – Một số học giả cho rằng giới tinh hoa không vui sẽ dẫn đến bất ổn chính trị

Mười năm trước, Peter Turchin, một nhà khoa học tại Đại học Connecticut, đã đưa ra một dự đoán đáng kinh ngạc trên tạp chí Nature. Ông khẳng định: “Thập kỷ tới có thể là thời kỳ bất ổn ngày càng tăng ở Hoa Kỳ và Tây Âu,” ông khẳng định, một phần do “sản sinh quá nhiều sinh viên trẻ tốt nghiệp có bằng cấp cao”.

Sự gia tăng sau đó của chủ nghĩa dân túy ở châu Âu, số phiếu bất ngờ vào năm 2016 cho Brexit và sau đó là làn sóng phản đối từ Gilets Jaunes (Phong trào Áo vàng ở Pháp) đến Black Lives Matter, đã khiến ông Turchin trở thành một người nổi tiếng trong một số giới nhất định, và đã kích thích sự quan tâm của các nhà kinh tế học đối với cliodynamics, ngành khoa học sử dụng toán học để mô hình hóa những thay đổi lịch sử. Sự nhấn mạnh của ông Turchin về “sản sinh quá nhiều giới tinh hoa” đặt ra những câu hỏi khó chịu, nhưng cũng đưa ra những bài học chính sách hữu ích.

Ông Turchin cho thấy, từ thời La Mã cổ đại và đế quốc Trung Hoa, các xã hội đã chuyển từ giai đoạn ổn định chính trị sang bất ổn, thường cách nhau khoảng 50 năm. Hãy xem xét nước Mỹ. Mọi chuyên gia đều biết rằng Quốc hội đã trở nên bế tắc, với các đảng viên Đảng Dân chủ và Cộng hòa không muốn thỏa hiệp với nhau. Ít ai biết rằng nó cũng được phân cực mạnh vào khoảng năm 1900, trước khi trở nên hợp tác hơn vào giữa thế kỷ 20.

Điều gì gây ra những biến chuyển từ bình lặng đến hỗn loạn? Ông Turchin xem các xã hội là những hệ thống lớn, phức tạp, tuân theo những khuôn mẫu nhất định, nếu không phải là luật. Đó là một cách tiếp cận hoàn toàn khác với phần lớn lịch sử học thuật, với sự ưu tiên đối với các nghiên cứu vi mô, quy mô nhỏ, Niall Ferguson của Đại học Stanford lập luận.

Trong một bài báo được xuất bản năm nay, ông Turchin (cùng với Andrey Korotayev thuộc Trường Kinh tế Cao cấp ở Nga) xem xét dự đoán về sự bất ổn mà ông đưa ra vào năm 2010. Mô hình dự báo của ông có nhiều yếu tố, nhưng giống như Karl Marx, ông Turchin dường như tin rằng “lịch sử của mọi xã hội tồn tại cho đến nay là lịch sử của các cuộc đấu tranh giai cấp”. Tuy nhiên, khi Marx tập trung vào giai cấp vô sản, ông Turchin quan tâm nhiều hơn đến tầng lớp ưu tú — và cách các thành viên của họ đấu tranh chống lại nhau.

Việc ai được coi là tầng lớp ưu tú, và phương thức diễn ra sự cạnh tranh, thay đổi tùy theo từng nơi; một ví dụ có thể là một số lượng lớn dân chúng có học thức cao so với số lượng các chức vụ trong chính phủ (và do đó là việc làm). Nhưng đấu tranh có nhiều khả năng xảy ra nhất khi tình trạng bất bình đẳng kinh tế ở mức cao. Phần thưởng cho việc đứng đầu là rất lớn, cả về khả năng kiếm tiền và ảnh hưởng chính trị, và những người thua cuộc cảm thấy mất mát của họ lớn hơn.

Cảm giác phẫn uất đặc biệt mạnh mẽ ở những người được nuôi dưỡng để tin rằng họ phải thuộc giới thượng lưu. Tệ hơn nữa, các xã hội có xu hướng sản sinh ra ngày càng nhiều giới tinh hoa hơn, một phần là do khả năng tiếp cận giáo dục có xu hướng cải thiện theo thời gian. Ông Turchin coi tất cả những điều này như một công thức cho sự hỗn loạn chính trị. Những người có kiến ​​thức, có học thức nổi dậy, tạo ra một cuộc tranh giành quyền lực chính trị và kinh tế. Giới tinh hoa ngừng hợp tác, giới phản-tinh-hoa nổi lên và trật tự đổ vỡ.

Lập luận này là thiếu tinh tế về mặt lịch sử. Tuy nhiên, việc tập trung vào giới tinh hoa bất mãn không phải là một cách hiểu xấu về sự bất ổn chính trị. Hugh Trevor-Roper, một nhà sử học, lưu ý rằng “các cuộc khủng hoảng xã hội không phải do sự đối lập rõ ràng của các lợi ích loại trừ lẫn nhau mà là do sự giằng co của các lợi ích đối lập trong một khối.” Cách mạng Pháp chủ yếu không phải là kết quả của sự khốn cùng mà thay vào đó là cuộc chiến giữa một tầng lớp có học nhưng thiếu việc làm và những địa chủ cha truyền con nối.

Các nhà sử học xác định “vấn đề thừa nam giới có học thức” góp phần vào các cuộc cách mạng ở châu Âu năm 1848. Ông Turchin gợi ý rằng mặc dù chế độ nô lệ là nguyên nhân trực tiếp của cuộc nội chiến Hoa Kỳ, nhưng vấn đề cơ bản hơn là sự phẫn nộ từ các nhà tư bản phương Bắc đang lên đối với những người miền Nam kiên quyết không chịu thay đổi.

Sản xuất dư thừa tầng lớp ưu tú cũng có thể giúp giải thích tình trạng bất ổn đang bao trùm thế giới giàu có trong thời gian gần đây. Việc một người trẻ đạt được địa vị ưu tú đã trở nên cực kỳ khó khăn, ngay cả khi cô ấy làm việc chăm chỉ và vào trường đại học tốt nhất.

Giá nhà cao đến mức chỉ những người thừa kế mới có cơ hội bắt chước điều kiện sống của cha mẹ họ. Sức mạnh của một vài công ty “siêu sao” có nghĩa là có rất ít công việc thực sự được người ta thèm muốn. Ông Turchin tính toán rằng mỗi năm nước Mỹ sản xuất “thừa” khoảng 25.000 luật sư. Hơn 30% sinh viên tốt nghiệp ở Anh được “đào tạo quá mức” so với công việc của họ.

Tất cả những điều này giải thích một xu hướng có vẻ khó hiểu: tại sao những người có vẻ khá giả lại bị thu hút bởi chủ nghĩa cấp tiến. Dưới thời Jeremy Corbyn, Đảng Lao động của Anh đã thu hút nhiều người thuộc tầng lớp thượng lưu và trung lưu hơn trước đây, ngay cả khi đảng này  càng thiên tả hơn; rõ ràng với sự dẫn đầu của Đảng Lao Động  trong giới  sinh viên tốt nghiệp gần đây. Sự dẫn đầu của Joe Biden so với Bernie Sanders trong các cuộc thăm dò dư luận trong cuộc bầu cử sơ bộ của đảng Dân chủ thấp hơn nhiều ở những người Mỹ có trình độ đại học so với những người không học hết trung học.

Dự đoán một trận động đất

Các lý thuyết của ông Turchin dự đoán rằng những chấn động chính trị cuối cùng sẽ giảm bớt. “Không sớm thì muộn, hầu hết mọi người đều bắt đầu khao khát sự ổn định trở lại và chấm dứt tranh giành,” ông lập luận. Dữ liệu cho thấy sự ủng hộ đối với cả các đảng dân túy cánh tả và cánh hữu ở châu Âu đang suy yếu.

Một lựa chọn khác cho những người muốn tránh sự bất ổn là giảm số lượng giới tinh hoa tham vọng. Boris Johnson, thủ tướng Anh, đã thúc đẩy giáo dục nghề nghiệp tốt hơn, nói rằng “Chúng ta cần phải nhận ra rằng một bộ phận đáng kể và ngày càng tăng trong số những người trẻ tuổi rời trường đại học và làm một công việc không cần học vấn cao.

Tuy nhiên, giới tinh hoa được khai sáng có thể ngăn chặn sự xuất hiện của bất ổn chính trị bằng những cách hiệu quả hơn. Vào đầu thế kỷ 20, các nhà cải cách ở Mỹ đã tăng thuế thừa kế để ngăn chặn sự xuất hiện của một tầng lớp quý tộc cha truyền con nối và cố tách các tập đoàn lớn.

Hiện đại hóa hệ thống quy hoạch đô thị có thể giảm chi phí nhà ở, và bãi bỏ quy định thị trường lao động sẽ giúp tạo ra việc làm tốt cho giới tinh hoa “dư thừa”. Phân tích của ông Turchin về các lực lượng cấu trúc chi phối các xã hội là một lời giải thích hấp dẫn về tình trạng bất ổn chính trị. Nhưng động lực lịch sử không nhất thiết là định mệnh.