Anh Khoa dịch
(VNTB) – Thảm họa hạt nhân chưa sắp xảy ra nhưng có thể xảy ra.
Đối với một chiến binh tham gia trận đánh công thành ở thế kỷ 16, nghệ thuật leo lên thang nhanh vào thành là ở chỗ leo lên tường thành mà không gặp phải thứ gì đó nóng hoặc sắc nhọn.
Đối với những ai viết lại các quy tắc chiến lược cho thời đại hạt nhân, nghệ thuật leo thang chiến tranh là một quá trình, từng chút một, đưa một cuộc chiến tranh giới hạn đến một cuộc chiến không giới hạn.
Như trong các cuộc công thành thuở xưa, cây thang là giải pháp thực hiện: một cây thang mang tính khái niệm, ở đó mỗi một bậc thang vừa có ý nghĩa gia tăng mức độ xung đột vừa gửi một tín hiệu đến đối phương.
Ông Herman Kahn, một người theo thuyết vị lai, đã nghĩ ra một cây thang 44 bậc để nghiên cứu và phân tích hiện tượng này. Ông lưu ý rằng bước từ bậc chín (“Đối đầu quân sự kịch tính”) lên bậc mười (“Khiêu khích cắt đứt quan hệ ngoại giao”) là bước đánh dấu thời điểm chấm dứt chiến tranh hạt nhân là không thể tưởng tượng được.
Ông là một trong số những nguồn cảm hứng cho nhân vật tiêu đề của luận thuyết vô song về ngăn chặn của đạo diễn điện ảnh người Mỹ Stanley Kubrick, “Bác sĩ Strangelove”.
“Bác sĩ Strangelove” được Stanley Kubrick dựng thành một tác phẩm điện ảnh bi hài kịch xuất sắc về hiểm họa hạt nhân. Bộ phim nói về cuộc tấn công hạt nhân có chủ ý của không quân Hoa Kỳ chống lại Liên Xô.
Không còn nghi ngờ gì nữa cuộc xâm lược Ukraine (bậc 12: “Chiến tranh quy ước rộng lớn”) đã đưa thế giới vượt qua ngưỡng chiến tranh hạt nhân là điều không thể tưởng tượng được; theo lời của ông António Guterres, tổng thư ký Liên Hiệp Quốc, những nỗi kinh hoàng như vậy đã “quay trở lại trong phạm vi có thể xảy ra”.
Ngay lúc này đây, nguy cơ cuộc xung đột leo thang biến thành chiến tranh hạt nhân hiển hiện hơn bao giờ hết trong suốt hơn nửa thế kỷ qua.
Trong hoàn cảnh hiện tại, chỉ một bên tham chiến có vũ khí hạt nhân; dù mấy năm sau khi tuyên bố độc lập vào năm 1991, Ukraine đã từng cho phép vũ khí hạt nhân Liên Xô trú đóng trên lãnh thổ của mình, nhưng Kiev chưa bao giờ nắm quyền kiểm soát chính trị đối với số vũ khí này.
Ngược lại, hệ thống tuyên truyền của Nga cũng không có cách nào để giành được chúng. Thế nhưng không có vũ khí hạt nhân sẽ không bảo đảm được khả năng kiềm chế hạt nhân. Trong khi đó, liên minh quân sự NATO – vừa cung cấp vũ khí cho Ukraine vừa xây dựng lực lượng trong khu vực – có rất nhiều vũ khí hạt nhân.
Tổng thống Nga Vladimir Putin rất muốn nhắc nhở các đối thủ của mình về những nguy cơ hạt nhân. Trong một bài phát biểu trên truyền hình sau khi mới xua quân xâm lược Ukraine, Putin đã lên tiếng cảnh báo các cường quốc đang cố cản trở [Nga xâm lược Ukraine] về “những hậu quả họ chưa từng có”.
Ngày 27/2, sau khi các nước phương Tây áp đặt các biện pháp trừng phạt về hoạt động ngân hàng chưa từng có (bậc 20: Cấm vận “không tốn một giọt máu” trên toàn thế giới hoặc “Phong tỏa”), Putin đã ra lệnh chuyển “lực lượng ngăn chặn” sang “tư thế đặc biệt sẵn sàng chiến đấu”.
Siết cò
Theo kịch bản hạt nhân đơn giản nhất, nếu như bị thất bại hoàn toàn ở Ukraine, Putin sẽ cố gắng lật ngược tình thế bằng cách thả một quả bom hạt nhân (bậc 18: “Màn trình diễn ngoạn mục hoặc phô trương sức mạnh”).
Christopher Chivvis, cựu quan chức tình báo hàng đầu của Mỹ về châu Âu từ năm 2018 đến 2021, nói rằng trong các cuộc chiến khác nhau diễn ra sau khi Nga sáp nhập Crimea vào năm 2014, các chuyên gia phương Tây và sĩ quan quân đội khi đấu với Nga đôi khi chọn phương án tiến hành các vụ thử hạt nhân hoặc kích hoạt trên cao loại vũ khí gây nhiễu liên lạc trên diện rộng – “Hãy nghĩ đến một vụ nổ làm mất điện ở Oslo”.
Có thể Nga sẽ sử dụng vũ khí hạt nhân cỡ nhỏ ở Ukraine và biện minh rằng đây là một cuộc tấn công nhằm vào các vũ khí hủy diệt hàng loạt không tồn tại của Ukraine hoặc khẳng định Ukraine đã làm điều đó. Tiếp theo đó là yêu cầu đầu hàng vô điều kiện kèm theo những lời đe dọa sẽ thực hiện thêm nhiều vụ tương tự.
Một vụ nổ hạt nhân nhỏ có vẻ mâu thuẫn. Nhưng cả Nga và NATO đều sở hữu vũ khí hạt nhân “phi chiến lược” hoặc “chiến thuật” ít gây sát thương hơn nhiều so với vũ khí hủy diệt thành phố gắn trên tên lửa đạn đạo xuyên lục địa.
Những vũ khí hạt nhân chiến lược này thường có hiệu suất tính bằng hàng trăm kiloton: vụ nổ tương đương với hàng trăm ngàn tấn chất nổ. Vũ khí hạt nhân chiến thuật có thể chỉ khoảng vài kiloton hoặc ít hơn. Hiệu suất của bom hạt nhân b61, một loại vũ khí của Mỹ có hiệu suất thay đổi, có thể “giảm” xuống mức 0,3 kiloton nếu nó được sử dụng làm vũ khí chiến thuật.
Vụ nổ vài nghìn tấn amoni nitrat ở Beirut hồi tháng 8/2020 đã cho thấy mức độ tàn phá khủng khiếp của những vụ nổ như vậy. Nhưng sức công phá của chúng chẳng là gì khi so với những vũ khí được sử dụng trong các cuộc chiến tranh tổng lực.
Nga được cho là có hàng ngàn vũ khí hạt nhân phi chiến lược; Nga xem đó là cách bù lại cho sức mạnh vượt trội của NATO về các vũ khí tiên tiến thông thường như vũ khí dẫn đường chính xác.
Có khoảng 100-200 quả bom b61 tại các căn cứ không quân NATO ở Bỉ, Đức, Ý, Hà Lan và Thổ Nhĩ Kỳ, mặc dù lực lượng vũ trang của Mỹ cho rằng thứ vũ khí như vậy không có giá trị trên chiến trường. Sự hiện diện của chúng nhằm bảo đảm cho các đồng minh châu Âu được chiếc ô hạt nhân của Mỹ che chở trực tiếp, do đó càng làm cho nó trở nên đáng tin cậy hơn.
Những loại vũ khí này trong tư thế sẵn sàng là một phần của nguyên nhân khiến cho con đường thứ hai dù gián tiếp, dẫn đến việc sử dụng vũ khí hạt nhân trở nên đáng sợ. Điều này liên quan đến việc Putin biến xung đột thành một cuộc chiến với NATO trực tiếp tham gia theo cách họ phản đối lâu nay – đặc biệt bởi nguy cơ hạt nhân vốn tồn tại trong một cuộc đối đầu như vậy.
Người ta lo ngại Nga có thể tấn công trực tiếp vào các kho chứa vũ khí hoặc chuyến hàng vũ khí trên lãnh thổ của một quốc gia thành viên NATO, chẳng hạn như Romania hoặc Ba Lan. Điệp viên Nga đã bí mật tấn công các kho vũ khí ở Bulgaria và Cộng hòa Séc trong những năm gần đây.
Ngày 12/3, Thứ trưởng Ngoại giao Nga Sergei Ryabkov cho biết các đoàn xe vận tải vũ khí là “mục tiêu hợp pháp”. Vì thế, nếu quốc gia bị tấn công kêu gọi đồng minh coi hành động gây hấn như một nguyên nhân dẫn đến Điều 5, điều khoản bảo vệ lẫn nhau của liên minh, thì NATO có thể quyết định trả đũa quân Nga ở Ukraine, nếu không phải là chống lại các lực lượng ở Nga.
Nỗi hãi lớn nhất
Một khả năng khác là các nước phương Tây có thể bị áp lực nội bộ phải cố ngăn chặn đổ máu, đặc biệt nếu cuộc chiến ở Ukraine leo thang – chẳng hạn như có sử dụng vũ khí hóa học.
Những cáo buộc giả mạo của Nga rằng Ukraine có vũ khí hoá học có thể tạo tiền đề cho một chiến dịch “đổ vấy” của Nga để biện minh cho hành động trả đũa thô bạo hơn. Những chiến thuật như vậy sẽ gieo rắc nỗi kinh hoàng cho thường dân Ukraine và báo hiệu rằng Nga không hề có ý định dừng lại ở đó. Đồng thời, điều đó sẽ tạo ra “áp lực lớn lên NATO bằng việc phải sử dụng vũ lực để ngăn chặn các cuộc tấn công như thế từ Nga” – ông Oliver Meier thuộc Viện Nghiên cứu Hòa bình và Chính sách An ninh ở Hamburg nhận định.
Ông Meier coi “ leo thang xung đột ngoài kiểm soát được là hệ quả của tình huống rủi ro, chiến dịch “đổ vấy” hoặc hiểu nhầm tín hiệu” là những đường nào cũng dẫn đến thảm họa nhất. Rốt cuộc, rủi ro là có thật, những ai tham chiến hoặc đứng bên lề cuộc chiến đều phải lo lắng.
Một ví dụ minh họa: Ngày 9/3, do sai lầm trong quá trình bảo dưỡng định kỳ, Ấn Độ đã bắn vào Pakistan một tên lửa có thể trang bị hạt nhân (nhưng trong trường hợp này không được trang bị hạt nhân), Pakistan là nước có vũ khí hạt nhân. Lời xin lỗi bẽn lẽn của Ấn Độ vào ngày 11/3 có thể đã là quá muộn nếu như căng thẳng đã lên cao.
Dù có xảy ra điều gì đi chăng nữa, thì dù chỉ một khu vực rất nhỏ của Ukraine bị ảnh hưởng cũng sẽ gây sốc cho châu Âu và thế giới. Để đáp trả chính phủ các nước phương Tây sẽ chịu sức ép rất lớn.
Tuy nhiên, tấn công Nga (bậc 27: “Tấn công quân sự ”) sẽ được xem là hành động mời gọi sử dụng vũ khí hạt nhân hơn nữa nhắm vào các thành phố ở Mỹ và châu Âu (bậc 29: “Tấn công dân thường”).
Thủ tướng Pakistan Imran Khan đã có thêm 15 bậc thang, khi kẻ thù thi nhau biểu dương sức mạnh và các thành phố ngày càng hoang vắng hơn. Học thuyết hủy diệt lẫn nhau cho thấy rằng một khi các thành phố lọt vào tay đối phương, sẽ tiến nhanh đến gần bậc thang 44: “Căng thẳng hoặc chiến tranh điên rồ”.
Mặc dù vậy, phương án cố gắng triệt hạ Putin chỉ bằng vũ khí thông thường sẽ không nhất thiết buộc Putin phải tuân theo những ràng buộc tương tự, đặc biệt nếu nỗ lực loại trừ Putin có vẻ như gần thành công: quay trở những bậc thang cao nhất.
Một loạt các trò chơi chiến tranh dưới thời chính quyền Obama cho thấy một loạt các phản ứng có thể xảy ra. Trong tác phẩm “Bom: Các tổng thống, tướng lãnh và lịch sử bí ẩn của chiến tranh hạt nhân”, nhà báo Fred Kaplan đã mô tả phản ứng của những người tham chiến với kịch bản Nga xâm lược một nước Baltic và bắn một vũ khí hạt nhân vào một căn cứ của Đức để ngăn NATO phản công.
Lúc nhá nhem
Khi một nhóm tướng lĩnh và cố vấn cấp cao đưa ra kịch bản này, ông Colin Kahl, lúc đó là cố vấn an ninh quốc gia của Phó Tổng thống Joe Biden, lập luận rằng tốt hơn là nên tiếp tục chiến đấu theo cách thông thường và cô lập Nga về mặt ngoại giao.
Họ đã làm theo lời khuyên của Kahl. Khi thư ký nội các và tổng tư lệnh quân đội đồng ý một tháng sau đó, họ quyết định ném vũ khí hạt nhân vào Belarus, mặc dù nước này không tham chiến.
Tóm lại, quan trọng là phải phân biệt rủi ro tương đối và rủi ro tuyệt đối. Khả năng xảy ra một cuộc đối đầu leo thang dẫn đến tình huống sử dụng vũ khí hạt nhân ở châu Âu hiện nay là cao nhất kể từ năm 1962. Tuy vậy, điều đó không có nghĩa là chuyện có thể xảy ra.
His advice was taken.
Đối với Putin, leo thang chiến tranh có thể lôi kéo NATO vào cuộc và sẽ dẫn đến thất bại quyết định ở Ukraine; lập kế hoạch ngăn chặn thất bại đó bằng vũ khí hạt nhân sẽ có nguy cơ bị ăn miếng trả miếng quy mô lớn.
Nhưng sự thất bại có lẽ là mang tính sống còn cao hơn cho Putin hơn là cho các đối thủ phương Tây của ông. “Đối đầu trực tiếp giữa NATO và Nga sẽ là chiến tranh thế giới thứ ba. Chúng ta phải cố gắng ngăn chặn điều đó.” – Tổng thống Mỹ Joe Biden cảnh báo hôm 11/3.
Có thể Putin nghĩ rằng sẽ đạt được những phần thưởng khi ít tính toán hơn đến việc ngăn chặn đó.
Ông Thomas Schelling, kinh tế gia và chiến lược gia hạt nhân, từng nhận xét rằng các lời đe dọa là “do ngoan cố, bốc đồng, hăng máu. Chúng ta không dễ thay đổi tính cách; cuồng tín hoặc bốc đồng sẽ phải trả giá đắt”. Đó chính là tính cách của kẻ cho xâm lược Ukraine mà không thông báo gì với hầu hết các bộ trưởng hoặc binh sĩ.
Đối với một số quan chức phương Tây, sự bất đối xứng về tính cách và phần thưởng này nhấn mạnh nhu cầu giải quyết nhanh chóng như thể nó có lợi cho Điện Kremlin.
Ông John Raine, một cựu quan chức ngoại giao người Anh, tỏ ra lo ngại: “Nỗi lo sợ
về việc không thể tránh khỏi chiến tranh hạt nhân của NATO … đã bị Putin tận dụng một cách tàn nhẫn”.
“Ông ta đã sử dụng nó để gây chiến ở châu Âu mà không gặp bất kỳ phản ứng quân sự từ NATO”. Nguy hiểm là Putin cố gắng mở rộng cuộc chiến đó hơn nữa hoặc đánh giá sai giới hạn của nó.
Nguồn: The Economist – The risk that the war in Ukraine escalates past the nuclear threshold