Anh Khoa dịch
(VNTB) – Hà Nội đã nêu ra những lo ngại về môi trường khi xây kênh đào Funam với Thủ tướng Manet trong chuyến công du cấp nhà nước đến Việt Nam hồi tháng 12.
Từ nhà mình bên bờ sông Mê Kông, cách Phnom Penh một giờ, ông Mao Sarin có thể nhìn thấy những con tàu chở đầy container đang trên đường đi qua Việt Nam và vùng đồng bằng sông Cửu Long.
Nếu chính phủ của Thủ tướng Campuchia mới nhậm chức Hun Manet thực hiện đúng kế hoạch, các chuyến hàng trong tương lai có thể đi trên con kênh trị giá 1,7 tỷ USD do Trung Quốc tài trợ. Dự án sẽ nuốt luôn ngôi nhà lợp mái tôn của ông Sarin. Kênh Funan Techo sẽ kết nối trực tiếp Phnom Penh với các cảng của Campuchia trên Vịnh Thái Lan, bỏ qua vị trí truyền thống của Việt Nam là cửa ngõ của trong những tuyến đường thủy lớn nhất châu Á.
Ông Sarin, một tài xế xe ôm và cựu binh sống ven sông hơn ba chục năm. Ông cho biết: “Tôi đã thấy đoàn xây dựng tới đây đo đạc gần hai chục lần rồi. Chúng tôi đang hồi hộp chờ đợi.”
Hà Nội cũng vậy hồi hộp. Việt Nam đã chính thức đưa ra cảnh báo về tác động tiềm tàng của kênh đào đối với đồng bằng sông Cửu Long trong trường hợp không có đánh giá tác động môi trường công khai đối với kênh đào – một phần trong các khoản đầu tư đầy tham vọng nhưng lại căng thẳng về mặt tài chính của Trung Quốc vào các dự án cơ sở hạ tầng trên khắp châu Á. Trong khi các nhà phát triển nhà nước Trung Quốc rút lại lời hứa tài trợ cho các dự án sân bay lớn ở Campuchia trong những năm gần đây, Thủ tướng Manet hồi tháng 2 đã kêu gọi Trung Quốc tiếp tục đầu tư vào cơ sở hạ tầng lớn như kênh đào.
Tranh cãi về kênh đào cũng phản ánh những căng thẳng địa chính trị sâu sắc hơn khi Campuchia cố gắng thoát khỏi sự phụ thuộc vào các tuyến đường thương mại do Việt Nam kiểm soát, làm suy yếu đòn bẩy khu vực của Hà Nội đồng thời nâng cao hơn nữa ảnh hưởng của Bắc Kinh ở phía nam sông Mê Kông.
Lợi ích kinh tế của Campuchia vẫn gắn bó chặt chẽ với Việt Nam khi Hà Nội coi Vương quốc này là “đối tác chiến lược đặc biệt”. Việt Nam là đối tác thương mại lớn thứ hai của Campuchia sau Trung Quốc. Thương mại giữa hai nước đã vượt quá 6 tỷ USD vào năm 2023. Tuy nhiên, kênh đào có thể trở thành vết rạn nứt giữa hai nước trong bối cảnh sự phân cực khu vực ngày càng gia tăng.
Chhengpor Aun, một nhà nghiên cứu tại Diễn đàn Tương lai của tổ chức tư vấn Campuchia, gọi kênh đào này là sự hoàn thành “trí tưởng tượng quốc gia” bằng cách giải quyết vết thương tinh thần sâu hoắm của Campuchia vì mất đi toàn bộ Đồng bằng sông Cửu Long khi khu vực này chính thức sáp nhập với Việt Nam dưới thời Thực dân Pháp năm 1949.
Tên gọi của kênh đào bắt nguồn từ vương quốc Phù Nam cổ đại trải dài khắp miền nam Việt Nam và được coi là tiền thân của đế chế Khmer ở Campuchia. Kênh đào chính thức được gọi là Dự án Hệ thống Hậu cần và Đường bộ Giao thông Tonle Bassac.
Campuchia dự định làm kênh đào hai chiều rộng 100 mét, dự kiến bắt đầu hoạt động vào năm 2028. Kênh đào bắt đầu từ hạ lưu sông Mê Kông ngay từ Cảng tự trị Phnom Penh, trước khi cắt qua sông Bassac và tiếp tục kéo dài 180 km tới tỉnh ven biển phía Tây Nam Kep.
Bộ trưởng Giao thông Campuchia Peng Ponea tuyên bố dự án sẽ khởi công vào cuối năm nay, mặc dù nghiên cứu khả thi do Tổng công ty Cầu đường Trung Quốc (CBRC) bắt đầu vào tháng 10 năm ngoái cho tới nay vẫn chưa hoàn thành.
Tại điểm cuối dự kiến của kênh Funan ở tỉnh Kep, dọc theo con đường lót ván nhìn chẳng thấy có dấu hiệu nào cho thấy các kế hoạch đầy tham vọng trên đang được tiến hành. Những công trình này sẽ phục vụ một cảng biển nước sâu bên trong đồng cỏ yên tĩnh và đặc khu kinh tế toàn ruộng lúa của Campuchia.
Đi thêm một đoạn đường nhỏ, có một dải đất không nhô ra biển, tấp nập xe đổ đất để xây cho một cảng biển trị giá 1,5 tỷ USD đang được Công ty Cảng và Hậu cần Kampot xây dựng từ tháng 5 năm 2022. Năm ngoái, China Harbor Engineering, một công ty con của CBRC, đã ký hợp đồng giúp xây dựng cảng.
Các quan chức và lãnh đạo doanh nghiệp Campuchia đã coi kênh đào này là một phần của kế hoạch cải tổ hậu cần lớn nhằm giảm tới 30% chi phí vận chuyển, giúp Vương quốc này cạnh tranh hơn trong các lĩnh vực xuất khẩu quan trọng như ngành may mặc. Nhưng như nhà nghiên cứu Sothearak Sok của Trung tâm Nghiên cứu Đông Nam Á đã lưu ý, có một luận điệu cơ bản về đòi lại chủ quyền – điều mà Thủ tướng Hun Manet gọi là “tự thở bằng mũi”.
Hà Nội đã nêu ra những lo ngại về môi trường khi xây kênh đào Funam với Thủ tướng Manet trong chuyến công du cấp nhà nước đầu tiên của ông vào tháng 12 đến Việt Nam, vài tháng sau khi ông kế nhiệm cha mình là Hun Sen sau gần 40 năm nắm quyền. Một quan chức hàng đầu của Campuchia nói với truyền thông Campuchia rằng chuyến công du sẽ có trình bày “kết quả của một số nghiên cứu” xác nhận “không có tác động đến môi trường”. Các nghiên cứu chưa được công bố.
Tháng 8 năm ngoái, ngay khi Manet lên nắm quyền, Campuchia đã thông báo cho Ban Thư ký Ủy ban sông Mê Kông (MRC), một cơ quan giám sát khu vực, về kế hoạch xây dựng một con kênh “trên phụ lưu của sông Mê Kông” và cho biết tác động sẽ được hạn chế ở mức chỉ gây ra “bụi và tiếng ồn” từ việc xây dựng.
Tuy nhiên, chuyên gia về Mê Kông Brian Eyler của Trung tâm Stimson có trụ sở tại Washington, D.C. lại cho rằng “không thể phủ nhận” con kênh này sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến dòng chính sông Mê Kông dựa trên các bản đồ do chính quyền Campuchia đệ trình lên MRC và tác động đó sẽ lớn hơn nhiều so với những gì Campuchia tuyên bố.
Theo Hiệp định Mê Kông năm 1995, các dự án ảnh hưởng đến dòng chính của sông phải được MRC “xem xét kỹ thuật”, nhận ý kiến đóng góp từ các quốc gia thành viên như Việt Nam, Lào và Thái Lan. Ban Thư ký MRC nói với báo Nikkei rằng họ đã “yêu cầu và đang chờ thêm thông tin từ Campuchia”.
Phạm Đặng Trí Vân, nhà nghiên cứu tài nguyên nước tại Đại học Cần Thơ, Việt Nam, cho biết nếu không có biện pháp phòng ngừa đầy đủ, kênh đào có thể phá vỡ lũ lụt tự nhiên, làm tăng độ mặn và thay đổi dòng nước trong guồng máy kinh tế và nông nghiệp của Đồng bằng sông Cửu Long, vốn đang phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng về môi trường.
Bản tóm tắt đánh giá tác động môi trường của Campuchia cung cấp cho Ban Thư ký MRC nêu rõ rằng việc sử dụng ba âu thuyền dọc theo kênh sẽ đảm bảo việc xả nước được “kiểm soát hiệu quả” nhằm ngăn chặn những thay đổi đáng kể đối với dòng chảy của sông Mê Kông.
Không có mấy thông tin công khai về việc Campuchia lên kế hoạch giảm thiểu các tác động khác như gián đoạn vùng ngập lũ tự nhiên của Đồng bằng sông Cửu Long và trục xuất người dân sống dọc tuyến kênh ra sao. Chính quyền Campuchia đã chuyển cho báo Nikkei đến bản đệ trình của họ lên Ban Thư ký MRC.
Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam nói với Nikkei rằng Hà Nội hỗ trợ phát triển kinh tế xã hội của các nước láng giềng, nhưng yêu cầu Campuchia “hợp tác chặt chẽ” để chia sẻ thông tin về tác động của dự án đối với đồng bằng sông Cửu Long “nhằm đảm bảo lợi ích hài hòa giữa các nước ven sông và cư dân địa phương.”
Nhà khoa học hàng đầu của chính phủ Campuchia, Sok Touch, chủ tịch Học viện Hoàng gia đã ám chỉ rằng nỗi lo sợ thực sự của Việt Nam là mất quyền kiểm soát đối với Campuchia và rằng Hà Nội không nên xía vô chuyện của người khác.
“Hãy nhìn Việt Nam! Họ vận chuyển gạo bằng hệ thống đường thủy. Bạn có bao giờ thấy họ nói trước với chúng tôi rằng họ sẽ đào cái kênh đó không? Không, họ không bao giờ nói gì với chúng tôi”, ông Touch nói với truyền thông nhà nước hồi tháng 1. “Xin hãy thương xót người Khmer chúng tôi! Những gì người Khmer chúng tôi sắp làm không ảnh hưởng đến các bạn [Việt Nam].”
Phân tích của Nikkei về phương tiện truyền thông xã hội và hồ sơ công ty chỉ ra rằng Kampot Logistics and Port, công ty Campuchia làm việc tại cảng nước sâu của Kampot, là của Try Pheap. Ông Pheap bị Mỹ trừng phạt vì lập công ty khai thác gỗ bất hợp pháp và có liên quan đến buôn người. Mặc dù ông Try Pheap không được gọi là giám đốc hay chủ sở hữu của Kampot Logistics, nhưng ông đã đứng ở hàng ghế đầu trong lễ ký kết hợp đồng xây dựng với Trung Quốc hồi năm ngoái và trước đó đã thừa nhận kế hoạch xây dựng một cảng nước sâu ở Kampot. khu vực.
Đại diện của ông Try Pheap từ chối bình luận.
Xa hơn về phía bờ biển, kênh đào mới sẽ cho phép tiếp cận Đặc khu kinh tế và cảng tự trị Sihanoukville dễ dàng. Đặc khu kinh tế này đã nhận được khoản đầu tư đáng kể từ Sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc. Gần đó là căn cứ Hải quân Ream gây tranh cãi, nơi đang nhận nâng cấp dưới sự tài trợ của Trung Quốc. Mỹ thận trọng xem là bằng chứng cho thấy căn cứ này đóng vai trò như là một căn cứ của Quân đội Giải phóng Nhân dân trong tương lai, một viễn cảnh mà Campuchia đã nhiều lần phủ nhận.
Một số nhà bình luận Việt Nam và Mỹ bày tỏ lo ngại rằng kênh đào có thể bị Bắc Kinh sử dụng cho mục đích quân sự, mặc dù không có dấu hiệu nào cho thấy đây là mục đích của dự án.
Những người ủng hộ kênh đào cho rằng đây sẽ là tuyến đường nhanh hơn và tiết kiệm chi phí hơn so với di chuyển bằng đường bộ hoặc đường sắt. Tuy nhiên, các tàu chở dầu viễn dương đến các cảng ven biển của Campuchia vẫn cần phải dỡ container lên sà lan có khả năng chở tới 1.000 tấn lên kênh sâu 4,7 mét trong mùa mưa từ tháng 5 đến tháng 10, Chủ tịch Hiệp hội Hậu cần Campuchia Sin Chanthy lưu ý.
Khắc Giang Nguyễn, một nhà nghiên cứu Việt Nam tại Viện Yusof Ishak ở Singapore, cho biết ông không tin nền kinh tế Việt Nam sẽ bị ảnh hưởng đáng kể bởi kênh đào “do khối lượng thương mại tương đối nhỏ” nhưng cho rằng “việc thúc đẩy dự án lớn vội vàng như vậy mà không hiểu đầy đủ về tác động tiềm tàng của nó là không khôn ngoan.”
Các nhà phân tích Việt Nam khác cho rằng Hà Nội vẫn giữ được ưu thế trước Campuchia, khi các tàu chở hàng hơn 1.000 tấn vẫn sẽ dựa vào các cảng của Việt Nam để đi ngược dòng sông Mê Kông.
Hà Nội trước đây đã sử dụng quyền kiểm soát phía nam đồng bằng sông Cửu Long trong các cuộc đụng độ với Phnom Penh, bao gồm cả việc ngăn chặn tàu bè qua sông trong vài tháng vào năm 1994. Năm 2009, Campuchia và Việt Nam đã ký một hiệp ước cho phép tự do hàng hải trên sông Mê Kông.
Đối với nhà nghiên cứu người Campuchia Aun, kênh đào có nghĩa là “Campuchia có thể giành lại một mức độ tự chủ về kinh tế – và thậm chí cả chính trị – từ nước láng giềng phía đông [Việt Nam]”. Đồng thời, ông lưu ý, quyền tự chủ sẽ bị trì hoãn do việc vận hành kênh đào sẽ nằm trong tay Bắc Kinh hơn 50 năm theo mô hình tài chính “Xây dựng-Vận hành-Chuyển giao”.
Ở trong nước, Thủ tướng Campuchia Hun Manet đã bảo vệ dự án khi nói với công chúng rằng chính phủ “không vay tiền từ Trung Quốc để xây dựng kênh đào”, ông ta nhấn mạnh rằng Trung Quốc sẽ gánh chịu rủi ro tài chính.
Nhưng với sự suy thoái của nền kinh tế Trung Quốc, các nhà quan sát như Murray Hiebert, nhà phân tích tại Washington, D.C., Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế, nghi ngờ rằng dự án sẽ thực sự được xây dựng trong khung thời gian đầy tham vọng của Phnôm Pênh
“Tôi không thấy nó [kênh đào] mang lại lợi ích gì cho Trung Quốc nhiều. Tôi không thể tưởng tượng họ lại muốn ném 1,7 tỷ USD vào đây và cho xây dựng trong 4 năm tới,” ông nói.
CRBC và Đại sứ quán Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa tại Vương quốc Campuchia không trả lời yêu cầu bình luận.
Tuy nhiên, Campuchia dường như vẫn quyết tâm phát triển kênh đào. Trong sáu tháng qua, trên các phương tiện truyền thông liên kết với nhà nước tràn ngập quảng cáo về kênh đào và những lời trấn an Việt Nam. Nhà phân tích Aun nói với Nikkei rằng để xây dựng kênh đào, chính quyền Manet sẽ phải “đẩy mạnh đường lối cấm đoán trong quan hệ song phương với Việt Nam”.
Ông nói: “Việc đu dây giữa Trung Quốc và Việt Nam không phải là nhiệm vụ dễ dàng cho Campuchia dưới sự lãnh đạo mới. Con đường phía trước ngày càng gập ghềnh và nguy hiểm hơn”.
Đối với ông Mao Sarin và những người hàng xóm sống dọc theo tuyến đường được đề xuất của kênh đào, tương lai cũng không chắc chắn khi họ có thể sẽ bị trục xuất. Ông Sarin không lạc quan về việc nhận được khoản bồi thường công bằng và nói rằng ông chưa nhận được thông tin cụ thể nào từ chính quyền.
Ông Sarin nói: “Đây là dự án của chính phủ, vì vậy số phận của chúng tôi do họ quyết định. Chúng tôi có thể được yêu cầu di dời hoặc bị trục xuất – nếu vậy, mọi người không biết phải sống ở đâu. Ở đâu có sự phát triển, ở đó có sự đàn áp không công bằng.”
_______________
Nguồn:
Nikkei Asia Review – Cambodia to divert Mekong trade via China-built canal, vexing Vietnam