Vụ kiện công ty Formosa ra toà án ở Đài Loan của gần 8.000 nạn nhân đã có một bước tiến mới. Đó là cấp toà Thượng Thẩm ở Đài Loan hôm 9/4 đã ra một phán quyết có lợi cho những người khởi kiện Formosa. Bà Nancy Bùi, Phó Chủ tịch của Hội Công lý cho Nạn nhân Formosa (JFFV), cho biết đây là tin vui, nhưng con đường đấu tranh giành quyền lợi cho những nạn nhân Formosa vẫn còn dài và nhiều khó khăn phía trước. Hội JFFV cam kết sẽ đồng hành cho đến khi nào những người dân chịu thiệt hại đòi được công lý – như chính cái tên gọi của Hội Công lý cho Nạn nhân Formosa.
Phán quyết mới nhất
Hôm 9/4 vừa qua, Tòa Thượng Thẩm (High Court) ở Đài Loan đã ra phán quyết rằng hành vi xả thải trái phép của bị đơn là Công ty Cổ phần Thép Formosa Hà Tĩnh đã xâm phạm quyền làm việc, quyền sức khỏe của người khởi kiện, và quyền sống trong một gia đình của nguyên đơn. Phán quyết này dựa theo báo cáo do Chính phủ Việt Nam công bố năm 2016, xác định công ty Formosa đã xả nước thải có chứa chất độc hại, như phenol và xyanua ra biển.
Phán quyết nêu tên của 13 công ty bị đơn sẽ phải chịu trách nhiệm liên đới và bồi thường cho các nguyên đơn. Các bị đơn sẽ phải ngay lập tức ngừng các hoạt động gây ô nhiễm, áp dụng các biện pháp cần thiết để loại bỏ ô nhiễm và áp dụng các biện pháp khắc phục để sửa chữa và cải thiện môi trường.
Phán quyết cũng đã giải thích rằng bản án trước đây của tòa là không đúng khi đưa ra phán quyết rằng các nguyên đơn phải về nơi cư trú (trong trường hợp này là trở về Việt Nam để khiếu kiện). Quy chế quản lý của Đài Loan, Đạo luật điều chỉnh việc lựa chọn luật trong các vấn đề dân sự có yếu tố nước ngoài, không quy định rõ ràng về cách phân bổ thẩm quyền xét xử vụ việc có yếu tố nước ngoài.
Theo bà Nancy Bùi, dù phán quyết mới nhất của Toà Thượng Thẩm là có lợi cho các nạn nhân, bản án này chưa giải quyết thoả đáng các vấn đề bồi thường thiệt hại cho nạn nhân, cũng như yêu cầu Formosa phải xử lý ô nhiễm môi trường. Vậy nên, Hội JFFV tiếp tục kháng án vào ngày 19/4 vừa qua:
“Nhìn chung, đây là một thắng lợi cho 7.875 nguyên đơn vì tòa án Đài Loan đã công nhận quyền tố tụng của các nạn nhân của thảm họa môi trường lớn nhất trong lịch sử Việt Nam tại Đài Loan. Tuy nhiên, thắng lợi này chưa thỏa đáng vì tổng số 18 công ty và bốn Tổng Giám đốc tức là 24 bị đơn, tòa mới chỉ phán quyết 13 đơn phải chịu trách nhiệm, còn 11 bị đơn khác thì không.
Một vấn đề khác nữa là những phán quyết của tòa về vấn đề bồi thường cho các nạn nhân và cải tạo môi trường chưa rõ ràng và thỏa đáng. Do đó, các Luật sư của nguyên đơn đã có cuộc họp với nhóm năm tổ hợp luật sư bao gồm hai tổ hợp tại Đài Loan, hai tổ hợp tại Hoa Kỳ và một tổ hợp tại Canada và đưa ra quyết định kháng án.”
Hồi tháng 4/2016, công ty thép Hưng Nghiệp Formosa Hà Tĩnh – một công ty con của tập đoàn Nhựa Formosa ở Đài Loan đã gây ra thảm họa môi trường cho bốn tỉnh miền Trung Việt Nam là Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên – Huế.
Hàng trăm người ở tỉnh Nghệ An, tỉnh không có tên trong danh sách bị ảnh hưởng trực tiếp bởi Formosa, đã nhiều lần đến Tòa án Vũng Áng, Hà Tĩnh để nộp đơn kiện công ty này do không được nhận đền bù thỏa đáng nhưng bị chính quyền ngăn chặn và nhiều người bị công an, côn đồ đánh đập.
Vào tháng 6/2019, Hội JFFV thay mặt cho 7.875 nạn nhân tại Việt Nam nộp đơn kiện Công ty TNHH gang thép Hưng Nghiệp Formosa Hà Tĩnh lên Tòa án Đài Bắc, Đài Loan.
Vàotháng 3/2020, Tòa Thượng thẩm Đài Loan ra phán quyết bác bỏ vụ kiện của các nạn nhân Việt Nam, và cho rằng tòa án nước này không có thẩm quyền xét xử và đề nghị chuyển vụ kiện về Việt Nam. Hội JFFV quyết định kháng án.
Đến ngày 18/11/2020, Tối cao Pháp viện Đài Loan ra một bản án dài 3 trang, huỷ bỏ bản án liên quan đến vụ kiện công ty Formosa gây ô nhiễm môi trường biển Việt Nam của Tòa Thượng thẩm và yêu cầu cấp tòa này phải đưa ra phán quyết mới.
Còn nhiều khó khăn nhưng sẽ đi đến cùng
Ngày 6/4/2021 là đúng năm năm kể từ khi thảm họa này xảy ra. Bà Nancy nói, tính đến nay, hội JFFV đã hoạt động trên bốn năm. Hơn hai năm đầu hội hoạt động trong âm thầm để điều tra tới ngọn nguồn của vụ án rồi lập hồ sơ. Vụ án được chính thức đưa ra tòa gần hai năm nay.
Khó khăn nhất của vụ kiện vẫn là thiếu sự cộng tác của nhà nước Cộng sản Việt Nam. Tại các quốc gia khác, khi Formosa vi phạm luật môi trường thì nhà nước giúp đỡ, tạo mọi điều kiện giúp người dân trong vấn đề điều tra, tìm hiểu nguyên và trừng phạt người gây ra tai họa bằng luật hình sự hoặc phạt hành chánh. – Bà Nancy Bùi
Đây là một quãng thời gian khá dài và chắc chắn sẽ kéo dài ít nhất là vài năm nữa. Vì tính chất phức tạp của vụ án này có liên quan đến luật pháp của ba quốc gia là Việt Nam – Đài Loan – Hoa Kỳ, và cả Luật môi trường và Nhân quyền Quốc tế. Số nguyên đơn cũng gần 8.000 người và bị đơn là 24 người. Cho nên, JFFV đã tiên liệu trước rằng cuộc đấu tranh này rất khó khăn. Nó đòi hỏi nhiều thời gian và lòng kiên trì:
“Khó khăn nhất của vụ kiện vẫn là thiếu sự cộng tác của nhà nước Cộng sản Việt Nam. Tại các quốc gia khác, khi Formosa vi phạm luật môi trường thì nhà nước giúp đỡ, tạo mọi điều kiện giúp người dân trong vấn đề điều tra, tìm hiểu nguyên và trừng phạt người gây ra tai họa bằng luật hình sự hoặc phạt hành chánh.
Trong khi Nhà nước Việt Nam thì đứng về phía công ty là thủ phạn gây nên cảnh tang thương cho môi trường, lao đao khốn khổ cho người dân, bắt bớ, bỏ tù cho bất cứ ai dám đứng lên đòi công lý cho nạn nhân. Họ ngăn cản, săn đuổi, dùng độc kế để ngăn chặn bằng mọi cách.
May mắn Hội là một tập hợp của người Việt tự do của hơn 10 quốc gia trên thế giới, đã vì tình thương và nghe tiếng kêu cứu của người dân miền trung mà đứng lên giúp đỡ. Cũng như tên gọi của Hội – Công Lý cho Nạn Nhân Formosa – được lập nên để giúp các nạn nhân của thảm họa môi trường và Hội sẽ không ngừng làm việc cho đến khi các nạn nhân tìm được công lý.”
Chính quyền bảo ô nhiễm đã được khắc phục, dân nói chưa
Tháng 12/2020, báo chí Nhà nước đưa tin Tổng cục Môi trường Việt Nam ra quyết định ngừng giám sát đặc biệt đối với Formosa Hà Tĩnh, sau khi kết quả kiểm định tính đến trung tuần tháng 12/2020 cho thấy tất cả 53/53 lỗi vi phạm của công ty này đã được khắc phục.
Đây là 53 lỗi vi phạm do Ban Thanh tra Liên nghành, Bộ Tài Nguyên – Môi Trường, đề ra để liên tục quan trắc Nhà máy Công ty gang thép Hưng Nghiệp Formosa ở Hà Tĩnh, công ty từng xả thải trực tiếp ra môi trường khiến nguồn nước biển 4 tỉnh miền Trung bị ô nhiễm làm hải sản chết hàng loạt hồi năm 2016.
Tuy nhiên, các kết quả kiểm định như thế nào, mọi dữ liệu quan trắc tự động của Formosa vẫn chưa được công bố, minh bạch với công chúng.
Một người dân sống ở Kỳ Anh, Hà Tĩnh là nơi đầu tiên phát hiện ra hiện tượng cá chết hàng loạt hồi năm 2016 trả lời phỏng vấn RFA nhưng yêu cầu giấu danh tính vì lý do an toàn. Ông cho biết, hằng ngày, Formosa vẫn xả khói bụi, xỉ than ra môi trường. Còn về chất lượng nước biển và các loại hải sản thì ông không biết đã an toàn hay chưa, vì Chính quyền không công bố bất kỳ báo cáo nào liên quan đến Formosa xả thải:
“Bây giờ, chúng tôi vẫn không biết những loại hải sản mà chúng tôi đánh bắt được có bị nhiễm độc hay không. Không ai có thể khẳng định nước biển đã an toàn hay chưa.
Nhưng mà theo tôi thấy trong những năm qua thì bệnh tật mà do môi trường ô nhiễm gây ra càng ngày càng tăng cao. Số bị bệnh ung thư đáng báo động trên toàn thị xã.”
Theo Bà Nancy Bùi, hậu quả mà thảm hoạ Formosa để lại không chỉ là biển nhiễm độc, cá chết, người dân mất việc, mà nó còn kéo theo nhiều hệ luỵ khác. Bà nói sau năm năm, vẫn còn một số đông nạn nhân chưa nhận được đề bù, hoặc số tiền không tương xứng với những gì họ đã mất. Số người mắc bệnh ung thư hay liên quan đến ô nhiễm môi trường ngày càng cao. Nhiều gia đình sống trong cảnh chia cắt vì bố mẹ phải bỏ xứ đi làm ăn xa.
Chính vì vậy mà người đại diện của JFFV khẳng định sẽ tiếp tục hợp tác với các tổ chức tranh đấu cho môi trường và nhân quyền để nói lên tiếng nói cho các nạn nhân và tìm được sự đồng cảm của người dân Đài Loan rằng cực chẳng đã các nạn nhân này mới phải sang tận đài Loan để tìm công lý. Vì dưới chế độ hà khắc và độc tài Việt Nam, họ không thể tìm được công lý ngay trên quê hương của mình.