(VNTB) – Trong bối cảnh vượt qua thách thức hiện tại, việc củng cố mạng lưới an sinh xã hội cần được ưu tiên song song với nỗ lực ngoại giao giải quyết tranh chấp thuế quan.
Việc Hoa Kỳ áp dụng thuế quan đối ứng đối với hàng hóa nhập khẩu từ Việt Nam thời gian gần đây đã đặt ra những câu hỏi quan trọng về khả năng bảo vệ người lao động có nguy cơ mất việc do hủy hợp đồng. Dù đã có những cải thiện dần trong khuôn khổ an sinh xã hội, bằng chứng cho thấy vẫn tồn tại những lỗ hổng đáng kể có thể khiến người lao động trở nên dễ tổn thương trong cuộc khủng hoảng thương mại mới nổi này.
Hệ thống an sinh xã hội hiện hành và những hạn chế
Hệ thống an sinh xã hội Việt Nam bao gồm ba trụ cột chính: trợ giúp xã hội, bảo hiểm xã hội và các sáng kiến xóa đói giảm nghèo. Dù được đánh giá tương đối phát triển so với các quốc gia thu nhập trung bình, hệ thống này đang đối mặt với thách thức lớn trong việc đảm bảo bao phủ đầy đủ, đặc biệt với nhóm lao động có nguy cơ thất nghiệp do các cú sốc kinh tế bên ngoài.
Thành phần bảo hiểm xã hội – yếu tố liên quan trực tiếp nhất đến người lao động bị ảnh hưởng bởi mất việc làm thương mại – đang có khoảng trống bao phủ đáng kể. Nghiên cứu từ năm 2018 chỉ ra khoảng 76% lực lượng lao động Việt Nam (tương đương 55-60% lao động phi nông nghiệp) làm việc trong khu vực phi chính thức không có hợp đồng lao động và được hưởng bảo hiểm xã hội hạn chế hoặc không có. Mức độ phi chính thức hóa cao này tạo ra điểm yếu then chốt trước những xáo trộn kinh tế như tác động từ thuế quan Hoa Kỳ.
Ngân hàng Thế giới đã chỉ ra ba thách thức chính của hệ thống an sinh xã hội Việt Nam:
1. Biến động thị trường lao động đòi hỏi bảo vệ tốt hơn trước nguy cơ thất nghiệp
2. Tỷ lệ lao động phi chính thức cao yêu cầu các chương trình vượt ra ngoài phạm vi lao động chính thức
3. Năng suất lao động thấp cần cải thiện kỹ năng và kết nối việc làm
Những vấn đề cấu trúc này cho thấy mạng lưới an sinh hiện tại có thể không đủ sức chống đỡ làn sóng thất nghiệp từ gián đoạn thương mại.
Tác động của thuế quan đối ứng Hoa Kỳ đến việc làm tại Việt Nam
Đầu tháng 4/2025, chính quyền cựu Tổng thống Trump công bố mức thuế 46% áp dụng cho hàng hóa Việt Nam, đưa nước này vào nhóm đối mặt thuế suất cao nhất so với các đối thủ khu vực như Thái Lan (36%), Pakistan (29%) và Philippines (17%). Tác động tức thời lên doanh nghiệp Việt Nam là cực kỳ nghiêm trọng và đột ngột.
Ông Đỗ Phước Tổng – đại diện Hiệp hội Doanh nghiệp Cơ khí Điện TP.HCM – mô tả tình hình là “cú sốc, sự phi lý” khi các đối tác Mỹ hủy hợp đồng qua đêm với một số công ty. Nhiều doanh nghiệp bao bì nhựa nhận được thông báo từ khách hàng Mỹ yêu cầu ngừng mọi hoạt động sản xuất và vận chuyển hàng hóa ngay lập tức. Những đơn hàng hủy này đe dọa trực tiếp đến an sinh việc làm trong các ngành công nghiệp hướng về xuất khẩu.
Tình hình đặc biệt đáng quan ngại khi xuất khẩu sang Hoa Kỳ chiếm khoảng 23% GDP của Việt Nam, khiến nguy cơ thất nghiệp diện rộng trở nên hiện hữu nếu thuế quan được duy trì.
Cơ hội bị bỏ lỡ trong củng cố bảo trợ người lao động
Để đánh giá liệu Việt Nam có bỏ lỡ cơ hội tăng cường an sinh xã hội cho người lao động hay không, cần xem xét cả các diễn biến chính sách gần đây lẫn những vấn đề cấu trúc kéo dài.
Tiến triển hạn chế trong cải cách bảo hiểm xã hội
Việt Nam đã có một số cải thiện gia tăng đối với hệ thống bảo hiểm xã hội. Kể từ 1/1/2022, người lao động nước ngoài tại Việt Nam được quyền rút một lần các khoản đóng góp bảo hiểm xã hội khi chấm dứt hợp đồng và rời khỏi đất nước. Tuy nhiên, đây chỉ là cải cách hẹp cho một nhóm lao động đặc thù thay vì tăng cường toàn diện mạng lưới an sinh.
Chính phủ cũng đã rút lại đề xuất gây tranh cãi yêu cầu người lao động phải trả nợ thay chủ sử dụng lao động để được nhận lương hưu. Thay vào đó, đề xuất mới trao quyền cho Chính phủ quyết định đối tượng, điều kiện và mức lương hưu cho người lao động tại các doanh nghiệp phá sản hoặc có chủ sử dụng lao động bỏ trốn/không thể đóng bảo hiểm trước 1/7/2024. Dù giải quyết được một vấn đề tiềm ẩn, đây không phải là cải cách toàn diện cho cả hệ thống.
Những yếu kém cấu trúc kéo dài
Ngân hàng Thế giới nhận định cách tiếp cận cải cách an sinh xã hội của Việt Nam “chủ yếu thực hiện thay đổi gia tăng từng phần riêng lẻ thay vì tái cấu trúc toàn diện”. Sự thiếu kết nối giữa các thành tố trong hệ thống làm giảm hiệu quả của từng trụ cột trong việc thực hiện nhiệm vụ tương ứng.
Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (UNICEF) cũng ghi nhận dù trợ giúp xã hội đóng vai trò an sinh quan trọng, “vẫn còn nhiều khoảng để cải thiện hiệu quả hỗ trợ” các nhóm dễ tổn thương, đồng thời đề xuất “cách tiếp cận đơn giản hóa, bao trùm hơn trong xác định đối tượng cùng nỗ lực hiện đại hóa hệ thống có thể mang lại cải thiện đáng kể”.
Những đánh giá này cho thấy Việt Nam đã có cơ hội trong những năm gần đây để thực hiện cải cách mạnh mẽ hơn nhằm chuẩn bị tốt hơn cho cuộc khủng hoảng hiện tại, nhưng những cơ hội này chưa được tận dụng triệt để.
Cửa sổ hiện tại: Đình chỉ thuế 90 ngày
Ngày 9/4/2025, Hoa Kỳ thông báo đình chỉ áp thuế 46% trong 90 ngày, chỉ áp mức 10% trong giai đoạn này. Sự hoãn binh tạm thời này tạo cho Việt Nam cơ hội mà một số nhà phân tích gọi là “cửa sổ vàng” để giải quyết các vấn đề, bao gồm củng cố an sinh xã hội cho người lao động.
Tiến sĩ Cấn Văn Lực nhận định đây là “sự trợ thở tạm thời” giúp các bên liên quan có thời gian chuẩn bị kế hoạch ứng phó thay thế. Tuy nhiên, các chuyên gia cảnh báo 90 ngày là khoảng thời gian ngắn, đòi hỏi Việt Nam phải hành động nhanh chóng để củng cố vị thế.
Chính phủ Việt Nam dường như đang tập trung phản ứng trước mắt vào đàm phán thương mại thay vì cải thiện an sinh trong nước. Phó Thủ tướng Hồ Đức Phớc đã được cử sang Washington vận động cho lợi ích quốc gia, với đề xuất dỡ bỏ thuế quan nhập khẩu hàng hóa Mỹ và tăng mua các mặt hàng như máy bay, khí đốt hóa lỏng.
Sự chuẩn bị không đầy đủ và thời gian điều chỉnh hạn hẹp
Dựa trên bằng chứng hiện có, có thể thấy Chính phủ Việt Nam thực sự đã bỏ lỡ các cơ hội trong những năm gần đây để tăng cường toàn diện mạng lưới an sinh cho người lao động, bao gồm cả nhóm có nguy cơ thất nghiệp do cú sốc kinh tế bên ngoài như thuế quan Hoa Kỳ.
Hệ thống an sinh hiện hữu đang chịu tình trạng phân mảnh, bao phủ hạn chế (đặc biệt với lao động phi chính thức) và xu hướng cải cách gia tăng thay vì đột phá. Những vấn đề tồn đọng này khiến Việt Nam ở thế yếu trước nguy cơ bùng nổ thất nghiệp từ hủy hợp đồng liên quan thuế quan Hoa Kỳ.
Đồng thời, giai đoạn đình chỉ thuế 90 ngày hiện tại mở ra cơ hội hẹp để Việt Nam triển khai các biện pháp khẩn cấp bảo vệ người lao động dễ tổn thương. Tuy nhiên, trọng tâm của Chính phủ dường như tập trung chủ yếu vào đàm phán thương mại thay vì cải cách an sinh trong nước, cho thấy cơ hội này cũng có thể không được tận dụng tối đa về mặt bảo trợ lao động.
Trong bối cảnh vượt qua thách thức hiện tại, việc củng cố mạng lưới an sinh xã hội cần được ưu tiên song song với nỗ lực ngoại giao giải quyết tranh chấp thuế quan. Nếu không có các biện pháp này, người lao động trong các ngành hướng về xuất khẩu sẽ tiếp tục đối mặt với rủi ro cao trước các biến động kinh tế, tiềm ẩn nguy cơ làm xói mòn quỹ đạo tăng trưởng ấn tượng và ổn định xã hội của Việt Nam.