Kiều Phong (VNTB) Bùi Văn Nam Sơn là một trong rất ít người Việt được coi là nhà triết học thực thụ đương thời. Vị tiến sĩ triết học tu nghiệp ở Đức vẫn chọn sống tại Việt Nam, với mong muốn bằng một ngôn ngữ dễ hiểu nhất đem một phần thiết thực nhất của triết học đến với bình dân. Bộ sách Trò chuyện Triết học Bùi Văn Nam Sơn viết riêng cho độc giả người Việt vừa là tiếng nói học thuật, vừa là tiếng nói thời cuộc. Trong đó, những bàn luận triết học về lỗi hệ thống của ông có thể có ích cho toàn đất nước.
 |
| VNTB – Triết gia Bùi Văn Nam Sơn bàn về lỗi hệ thống |
Phương pháp tư duy hệ thống và lỗi hệ thống.
Có một câu hỏi, đại ý như sau: Có quan hệ nào không giữa phương pháp tư duy hệ thống và lỗi hệ thống? Và, phương pháp tư duy hệ thống trong triết học có giúp ích gì cho việc khắc phục hệ thống nêu trên hay không?
Đây là câu hỏi đầy tính triết lý, và đối với tình hình Việt Nam thì đó thực sự là một câu hỏi chính trị. Triết gia đã trả lời câu hỏi đó một cách hết sức rõ ràng : “…không chỉ có quan hệ mà còn có quan hệ mật thiết giữa phương pháp tư duy hệ thống, bởi theo nghĩa rộng, lỗi hệ thống không khác gì hơn là những sai lầm tiêu biểu khi ta không hiểu và đi ngược lại tư duy hệ thống! Lỗi trong hệ thống là lỗi cục bộ, có thể khắc phục được. Còn lỗi hệ thống thì đòi ta phải…thay đổi tư duy.”
Xin kể cho độc giả một câu chuyện để minh họa kết luận trên. Trong một cuộc gặp mặt, bà phó chủ tịch nước Nguyễn Thị Bình nhìn thấy tình hình đất nước lụn bại nên hỏi cử tọa rằng:
Chúng ta sai lầm từ bao giờ?
Nhà văn Nguyên Ngọc trả lời: Chúng ta sai lầm từ đại hội Tours.
Tất cả người nghe đều sửng sốt, riêng bà Bình thì tỏ thái độ bực mình với nhà văn Nguyên Ngọc. Số là, đại hội Tours năm 1921 là đại hội lần thứ 18 của Đảng Xã hội Pháp tại Tours, cố chủ tịch Hồ Chí Minh tham dự với tư cách là đại biểu Đông Dương và trở thành một trong những sáng lập viên của Đảng Cộng sản Pháp, trước khi đưa thuyết Marx-Lenin vào Việt Nam. Nhà văn Nguyên Ngọc hàm ý rằng căn nguyên của mọi vấn đề trên đất nước Việt Nam chính là là tư duy của chủ nghĩa cộng sản, nghĩa là, hệ thống các nhà nước chuyên chế sai lầm chính là do tư duy sai lầm. Bà Nguyễn Thị Bình ngay lúc đó rất bực với câu nói của nhà văn Nguyên Ngọc, nhưng sau một đêm trằn trọc, nữ phó chủ tịch nước tỉnh dậy và thừa nhận với nhà văn rằng ông đã nói đúng.
Nối kết với lập luận ở phần trên, ta thấy rằng, đối với lỗi hệ thống chủ nghĩa cộng sản, không còn cách nào khác là phải thay đổi tư duy.
Những lỗi hệ thống tiêu biểu
Trong một bài viết tiếp theo, triết gia Bùi Văn Nam Sơn liệt kê 8 lỗi hệ thống tiêu biểu dưới đây:
Đi một chân: thiết kế hệ thống theo kiểu “độc canh”, không dự liệu khả năng thay thế, chẳng khác gì một chiếc xe không có bánh “ xơ-cua”.
Nếu tôi không cần, thì chắc mọi người khác cũng không cần: Đây là một sai lầm tiêu biểu của óc duy ý chí, người ta chỉ biết vận dụng những thước đo hay những tiêu chuẩn chủ quan của riêng mình mà đánh thấp các giá trị.
Sẽ có ai đó dọn dẹp đống rác: Ngoài những “chất thải tự nhiên”, còn có những “chất thải phản tự nhiên” ( sản phẩm giả mạo, bằng giả…). Những chất thải phản tự nhiên gây hại ghê gớm cho hệ thống mà không có dự phòng, cũng không đảm bảo công đoạn “ thu gom” và tái-xử lý chúng.
Không lưu ý phản hồi: những tiến trình phản hồi diễn ra liên tục và ngày càng gia tăng cường độ sẽ phá hủy hệ thống.
Không lưu ý đến “trị số tới hạn”: cái gì cũng có ranh giới, nếu không lưu ý sẽ dẫn đến tổn thất, thậm chí đổ vỡ kiểu “ tức nước vỡ bờ”.
Ta còn khối chủ quan trong việc đánh giá tiềm lực dẫn đến việc lãng phí nguồn lực luôn có hạn. Ở nước ta một thời người ta dạy học sinh rằng “ Rừng vàng biển bạc”,
Hành động dựa trên những dự kiện sai lầm: sử dụng nguồn thông tin không đáng tin cậy và thiếu cơ sở hoa học, do bản thân bộ máy và phương pháp thu thập thông tin không phù hợp hoặc thiếu hiệu quả.
Không đủ nhạy cảm hoặc viễn kiến: hai ưu điểm này dùng để áp dụng tư duy nối mạng và các tư duy tiên tiến khác, bên cạnh tư duy hệ thống cổ điển.
Thật bất ngờ, dường như hệ thống chính trị của nước ta hiện nay có đầy đủ 8 lỗi hệ thống chủ yếu mà triết gia đã kể trên đây. Những lỗi hệ thống đó có thể coi là do tư duy hệ thống sai lầm mà ra.
Triết gia Bùi Văn Nam Sơn tổng kết như sau: Có những hệ thống tự nhiên mà con người có thể tìm cách thích nghi, đồng thời cũng có vô số hệ thống mà con người là chủ nhân và…sẽ là nạn nhân của chúng nếu không kịp thời nhận thức và khắc phục các lỗi hệ thống.
Nguồn tham khảo: Trò chuyện Triết học, Bùi Văn Nam Sơn, nhà xuất bản Trí Thức, 2014. Tác giả chủ yếu sắp xếp những kiến thức của triết gia theo một trình tự thích hợp nhằm minh họa cho vấn đề bài báo đặt ra. Để hiểu thêm về những thuật ngữ trong bài viết, quý vị nên tìm đọc cuốn sách này của triết gia Bùi Văn Nam Sơn.