Vũ Quốc Ngữ dịch (VNTB) Chưa đầy một năm sau khi một khủng hoảng ô nhiễm môi trường nghiêm trọng, rắc rối đang hình thành ở đồng bằng sông Cửu Long.
Trong khi chờ đợi để quan sát cách Hà Nội xử lý cuộc khủng hoảng môi trường hiện có ở tỉnh Hà Tĩnh, sẽ có ý nghĩa rất lớn để nhìn về phía nam để xem làm thế nào chính phủ và người dân Việt Nam đối phó với các rủi ro về môi trường do một tổ hợp sản xuất khổng lồ thuộc sở hữu của Trung Quốc và được hỗ trợ bởi nhiều nhà máy nhiệt điện đốt than dọc theo những con sông chính ở đây – là nguồn cung cấp nước ngọt cho các cánh đồng lúa và nhiều thành phố đông đúc ở đồng bằng sông Cửu Long.
Trong những tuần gần đây, mối quan ngại sâu sắc của cộng đồng về ô nhiễm môi trường của đồng bằng sông Cửu Long, tạo ra bởi các cơ sở công nghiệp, khu chế xuất xung quanh các con sông lớn của khu vực này, có vẻ như đã bị che mờ bởi scandal liên quan đến nhiều quan chức cao cấp ở một số cơ quan nhà nước về quản lý và thu hút đầu tư nước ngoài. Đầu tháng 12 năm 2016, một cuộc tranh luận nóng trên truyền thông Việt Nam về những cáo buộc liên quan đến việc tuyển dụng và bổ nhiệm một người tốt nghiệp 26 tuổi không có kinh nghiệm làm việc, Vũ Minh Hoàng, vào vị trí Phó Giám đốc Trung tâm Xúc tiến Đầu tư của thành phố Cần Thơ.
 |
| Ngân hàng Thế giới cho Việt Nam vay 310 triệu USD trong chống biến đổi khí hậu. Ảnh: Thanh Niên |
Quá trình làm việc gây tranh cãi của Hoàng nhớ lại sự thăng tiến nhanh chóng của Trịnh Xuân Thanh, một cựu phó chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Hậu Giang, cũng là người được bổ nhiệm để quản lý đầu tư nước ngoài trên địa bàn tỉnh. Thanh hiện đang đối mặt với truy nã quốc tế về cáo buộc gây tổn thất 3,3 nghìn tỷ đồng ở một công ty nhà nước mà ông này từng lãnh đạo. Những vụ bổ nhiệm bất thường của Hoàng và Thanh làm sáng tỏ về các đặc quyền mà họ có thể đã được hưởng nhờ vào các mối quan hệ và kết nối. Việc nhảy cóc không qua các quy trình tuyển dụng bình thường và bổ nhiệm của họ là nguyên nhân gốc rễ của sự bất mãn của công chúng, phản ánh sự thiếu minh bạch và có nguy cơ rất cao về tham nhũng trong lĩnh vực dịch vụ công ở Việt Nam.
Với những vụ bê bối như vậy liên quan đến việc tuyển dụng và bổ nhiệm cán bộ trong các cơ quan nhà nước liên quan đến công nghiệp và đầu tư nước ngoài, một số người có thể hiểu lý do tại sao và làm thế nào mà nhiều nhà đầu tư nước ngoài với nền sản xuất gây ô nhiễm môi trường được phê duyệt để hoạt động tại vùng giàu sinh thái nông nghiệp ở Việt Nam, đặc biệt là đồng bằng sông Cửu Long, một vựa lúa của nước này. Rõ ràng, Việt Nam cần nhiều tài năng để phục vụ phát triển và hội nhập kinh tế của quốc gia. Tuy nhiên, sự thiếu minh bạch trong các vấn đề nhân sự trong các cơ quan nhà nước có thể dẫn đến sự thiếu minh bạch ở nơi khác, bao gồm cả quá trình cấp giấy phép đầu tư ở cấp tỉnh. Như vậy, sự giảm lòng tin vào Đảng Cộng sản cầm quyền và chính phủ của công chúng có thể không thể tránh khỏi. Sau tất cả, an ninh môi trường của đất nước đang bị đe dọa.
Điều đó trở nên rõ ràng vào đầu năm 2016, khi một nhà máy thép Formosa ở Việt Nam do Đài Loan sở hữu đã lén xả hóa chất độc hại vào vùng biển nước sâu ở dọc các tỉnh ven biển phía bắc miền trung, gây ra một trong những thảm họa môi trường lớn nhất trong lịch sử của Việt Nam. Formosa đã buộc phải xin lỗi vì việc xả thải của nó giết chết hàng nghìn tấn cá. Vào tháng Tư năm 2016, Chou Chunfan, giám đốc văn phòng đại diện của Công ty Thép Formosa Hà Tĩnh Steel (FHS) tại Hà Nội, nói với các phóng viên “Bạn phải lựa chọn giữa cá và nhà máy thép! “
Câu nói của Chou đã gặp phải sự phê phán nặng nề của công chúng và dẫn tới nhiều cuộc biểu tình tại một số thành phố lớn. Đất nước này đã tăng trưởng một cách rất thất vọng về những gì được gọi là “ba cách tiếp cận trụ cột” để phát triển quốc gia – trụ cột kinh tế, môi trường và xã hội – quy định trong Định hướng chiến lược của nó đối với phát triển bền vững. Trong khi chính phủ cam kết tăng trưởng xanh, ưu tiên hàng đầu là nền kinh tế.
Trong khi cuộc khủng hoảng môi trường gây ra bởi FHS vẫn chưa ngã ngũ, những nguy hiểm quen thuộc vẫn tiếp tục ở đồng bằng sông Cửu Long. Hàng trăm ngàn hecta đất sinh thái nông nghiệp đã bị thu hồi và thay thế bằng các dự án công nghiệp không bền vững, đặc biệt là nhà máy bột giấy Lee & Man Paper thuộc sở hữu Trung Quốc và các nhà máy nhiệt điện nằm dọc theo các tuyến đường thủy quan trọng ở đồng bằng sông Cửu Long, như sông Hậu và sông Tiền. Dự án Lee & Man được cho là đã nhận được giấy phép sử dụng đất mà không thực hiện đánh giá tác động môi trường toàn diện nào để đáp ứng các quy định môi trường của Việt Nam. Nhận thấy hệ lụy nghiêm trọng gây ra bởi Formosa Hà Tĩnh, các nhà môi trường và nông dân sống xung quanh dự án Lee & Man đã quan ngại sâu sắc rằng dự án này sẽ sớm gây ô nhiễm môi trường ở đồng bằng, làm cho ngôi làng của họ trở thành “làng ung thư tiếp theo ở Việt Nam,” theo lời của Nguyễn Hữu Hiệp, một nông dân 56 tuổi ở tỉnh Hậu Giang.
Để xoa dịu nỗi sợ hãi và tiếp tục thu hút các nhà đầu tư nước ngoài khác để duy trì tăng trưởng kinh tế, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã nhiều lần đưa ra lời hứa về nỗ lực để xây dựng một chính phủ trong sạch có tính xây dựng, và hành động mạnh mẽ để phục vụ nhân dân và phát triển đất nước bền vững. Chính phủ sẽ “không chấp nhận [một thỏa thuận] để đổi môi trường với sự tăng trưởng kinh tế”, ông đã nhiều lần hứa như thế. Những lời hứa như vậy thường xuyên được lãnh đạo từ cấp trung ương đến địa phương sử dụng trong các bài phát biểu và được đưa lại trên truyền thông của Việt Nam. Để lời hứa thêm trịnh trọng, Hà Nội đã cho phép nhiều cơ quan có liên quan để tham gia với chính quyền địa phương để điều tra quá trình cấp phép, báo cáo đánh giá tác động môi trường, công nghệ xử lý nước thải của dự án Lee & Man so với các quy chuẩn xây dựng quốc gia và tiêu chuẩn môi trường. Tuy nhiên, nhiều tháng đã trôi qua kể từ khi công luận dấy lên về công ty này vào giữa năm 2016, kết quả của các cuộc thanh tra đã không được công bố cho dù mối quan ngại của công chúng ngày càng tăng.
Ô nhiễm nước, không khí và đất đai đã trở nên nghiêm trọng hơn trong những năm qua ở Việt Nam, đặc biệt là ở những khu công nghiệp thường được trang bị với công nghệ thấp nhập khẩu từ Trung Quốc. Áp lực để duy trì tăng trưởng kinh tế và cạnh tranh quốc tế đã từng bước biến đất nước thành một môi trường đầu tư dễ dãi, khuyến khích chế xuất và các ngành công nghiệp sử dụng nhiều lao động và đòi hỏi ngày càng nhiều đất nông nghiệp bị thu hồi cho các dự án công nghiệp. Để đáp ứng nhu cầu lớn từ các nhà đầu tư nước ngoài – những người có xu hướng rót vốn vào các lĩnh vực có thể tiêu thụ lượng nhiều năng lượng và tài nguyên thiên nhiên, nhưng không thân thiện với môi trường – khai thác khoáng sản và tài nguyên thiên nhiên và xây dựng thủy điện và các nhà máy nhiệt điện được phê duyệt vội vàng ở nhiều tỉnh và không cho phép các công dân được cất tiếng nói về những vấn đề có tầm quan trọng quốc gia. Tình trạng này tiếp tục góp phần vào sự suy thoái môi trường của đất nước và chứng minh mâu thuẫn sâu sắc giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường.
Ở đồng bằng sông Cửu Long, nơi có hơn 17 triệu cư dân hoàn toàn dựa vào nguồn cá ở sông và sản xuất lúa để sinh sống, ô nhiễm đã trở nên tồi tệ hơn nhiều sau nhiều năm công nghiệp hóa nhanh chóng và tăng trưởng kinh tế, ảnh hưởng đến điều kiện sống của người dân địa phương và gây ra rối loạn xã hội.
Phạm Thị Thu, 41 tuổi, một giáo viên trường trung học tại huyện Châu Thành, tỉnh Hậu Giang, cho biết gia đình và hàng xóm của cô đang phải chịu sự ô nhiễm nước và không khí gây ra bởi một khu công nghiệp bên cạnh ngôi làng của cô: “Các mạch nước ngầm không còn sử dụng được và đang bị ô nhiễm nặng. Chúng tôi luôn luôn phải đóng cánh cửa đóng lại. Hầu hết chúng tôi phải mua nước từ nhà máy nước địa phương sử dụng nước từ cùng một dòng sông mà các nhà máy được phép nước thải xả vào, “cô nói.
Cũng có những lo ngại khác. Cô nói thêm rằng “các nhà máy và công nhân nước ngoài, đặc biệt là từ Trung Quốc, đã gây xáo trộn và thay đổi lối sống trong ngôi làng này. Mức sống của chúng tôi hiện nay là cải thiện hơn nhờ vào những con đường mới mở và đô thị hóa sau đó, nhưng đô thị hóa cũng dẫn đến ô nhiễm nặng và gia tăng các vấn đề xã hội như tội phạm và sự xuống cấp về văn hóa. “
Kể từ khi thảm họa môi trường lịch sử tại Hà Tĩnh, chính phủ đã có những tiến bộ đáng kể trong việc giảm thiểu tác động tiêu cực gây ra bởi các cụm công nghiệp trong khi thúc đẩy cải cách hành chính, minh bạch trong lĩnh vực dịch vụ công cộng. Khoảng 2.000 dự án đang xây dựng, bao gồm cả những dự án ở đồng bằng sông Cửu Long, đã được yêu cầu gấp rút làm lại báo cáo đánh giá tác động môi trường có sự tham vấn với các cơ quan có uy tín và chuyên gia, Trần Hồng Hà, Bộ trưởng Bộ tài nguyên và môi trường, giải thích như thế khi được hỏi bởi các phương tiện truyền thông nhà nước.
Rõ ràng, cả chính phủ và nhân dân Việt Nam đều muốn phát triển bền vững, nhưng phương pháp hiện và thể chế hiện vẫn còn có vấn đề và coi thường. Các nhà khoa học tại Đại học Cần Thơ cho biết họ quan ngại sâu sắc về tình trạng ô nhiễm môi trường ngày càng tăng gây ra bởi một loạt các dự án công nghiệp đã được xây dựng xung quanh đồng bằng sông Cửu Long. Trí và Lan, các chuyên gia nông nghiệp tại Đại học Cần Thơ, cho rằng đồng bằng sông Cửu Long từ lâu đã nổi tiếng với sự đa dạng của nó chứ không phải là một nơi lý tưởng cho các hoạt động công nghiệp. “Các tác động rõ ràng bởi các con đập ở thượng nguồn sông Cửu Long cùng với sự gia tăng của các nhà máy và các cơ sở gây ô nhiễm tiềm năng khác ở đồng bằng sông sẽ đặt ra nhiều mối đe dọa sản xuất nông nghiệp ở khu vực này”, họ lập luận.
Tiến sĩ Lê Anh Tuấn, Phó giám đốc Viện Nghiên cứu biến đổi khí hậu tại Đại học Cần Thơ, nói về những mối quan ngại duy nhất gây ra bởi các nhà máy giấy. “Nguồn cung cấp gỗ có sẵn cho sản xuất giấy ở đồng bằng sông Cửu Long là khá hạn chế do bảo tồn thiên nhiên. Vì vậy, hầu hết các nguyên vật liệu cho các nhà máy giấy phải đến từ giấy thải và bột giấy nhập khẩu từ bên ngoài để tái chế. Kết quả là, các dự án giấy chế biến sẽ làm tăng rủi ro ô nhiễm ở đồng bằng này.”
Công nghiệp hóa có thể cần thiết ở đồng bằng sông Cửu Long, vì nó có tiềm năng để cải thiện thu nhập kinh tế địa phương và thu hẹp khoảng cách phát triển giữa các vùng đồng bằng và khu vực kinh tế hàng đầu tại Việt Nam. Tuy nhiên, công nghiệp hóa không bền vững ở đồng bằng sông Cửu Long cuối cùng có thể dẫn đến tăng trưởng kinh tế, nhưng không phát triển kinh tế – các ngành công nghiệp sử dụng nhiều lao động có thể được phát triển mạnh mẽ nhưng nó không có mối liên kết với các phần còn lại của nền kinh tế dựa vào nông nghiệp địa phương, trong khi tạo ra môi trường và bất ổn xã hội trong thời gian dài.
Để làm cho tăng trưởng toàn diện hơn, trong những năm gần đây Việt Nam đã mở rộng đầu tư vào khu vực nông thôn và thúc đẩy đầu tư nước ngoài vào các ngành sản xuất sử dụng nhiều lao động nước ngoài. Một động thái như vậy có vẻ để đáp ứng các nhu cầu để giảm tỷ lệ thất nghiệp cao ở đồng bằng sông Cửu Long trong ngắn hạn. Tuy nhiên, “bài học nghiêm trọng” mà Việt Nam đã học được từ năm 2016 với việc cá chết hàng loạt trong bốn tỉnh ven biển miền Trung như một lời cảnh báo cho cư dân về hậu quả nặng nề cho sự phát triển công nghiệp ở đồng bằng sông Cửu Long. Sự cố cá chết hàng loạt, hoặc thảm họa môi trường, gây ra bởi Formosa do Đài Loan sở hữu chỉ sau năm năm phát triển, không nghi ngờ gì là một bước lùi trong việc ra quyết định và bằng chứng rất rõ ràng của bất cẩn trong việc chuẩn bị của chính phủ cho các dự án đầu tư nước ngoài ở tỉnh Hà Tĩnh. Những hậu quả tiêu cực sẽ ảnh hưởng sâu rộng trong những thập kỷ tới do nước biển bị ô nhiễm nặng và thiệt hại đáng kể về sản lượng khai thác hải sản.
Hà Tĩnh không phải là tỉnh duy nhất ở Việt Nam đã chịu đựng từ những hậu quả có hệ thống của các công ty thuộc sở hữu của Đài Loan ‘để trốn tránh các quy định về môi trường của Việt Nam. Nhìn lại một vài năm trước đây, đã có một sự cố môi trường rất giống với tình hình hiện nay tại Hà Tĩnh khi sông Thị Vải bị ô nhiễm do Công ty Vedan do Đài Loan sở hữu vào năm 2008. Tại thời điểm đó, nhiều người tin rằng Việt Nam sẽ được đánh thức sau trường hợp của sông Thị Vải chết. Nhưng sự lặp lại của một thảm họa môi trường ở Hà Tĩnh, với quy mô ô nhiễm lớn hơn nhiều và ảnh hưởng nghiêm trọng hơn, cho thấy hậu quả của sự bỏ rơi không quan tâm đến môi trường đang trở nên rõ ràng. Luật bảo vệ môi trường của Việt Nam vẫn còn bị ngó lơ bởi những cân nhắc kinh tế.
Các cuộc biểu tình công cộng là không phổ biến ở đồng bằng sông Cửu Long. Với gần 90 phần trăm dân số làm nông nghiệp, ngư nghiệp, dân chúng không có xu hướng phản đối khi buộc phải tuân theo chỉ đạo của nhà nước. Nhưng những sự kiện gần đây cho thấy rằng người dân bình thường lên tiếng nhiều hơn và nhấn mạnh sự giận dữ phổ biến đối với những mối nguy hiểm đe dọa sinh thái nông nghiệp phong phú của đồng bằng. Điều này không chỉ chứng minh rằng sự cố môi trường gần đây đã cải thiện đáng kể nhận thức của đồng bằng và sự chú ý để bảo vệ môi trường, nhưng sự bất tuân dân sự đó có khả năng biến thành hành động tồi tệ hơn nếu các cơ quan nhà nước không thể giải quyết triệt để vấn đề công cộng cũng như lợi ích của công dân kết nối đến một cái nhìn rộng hơn về quá trình phát triển của đất nước. Vì lý do này, các nhà lãnh đạo mới ở Hà Nội sẽ cần phải minh bạch và công bằng để ngăn chặn việc lặp lại các thảm họa môi trường năm 2016 và để lấy lại niềm tin của công chúng vào chính phủ do Đảng Cộng sản lãnh đạo.
Nếu mục tiêu chiến lược dài hạn của Việt Nam là một đồng bằng sông Cửu Long hưng thịnh đặc trưng bởi sự phát triển kinh tế bền vững, đa dạng sinh học, và sự vâng phục dân sự đang diễn ra, chính phủ sẽ cần phải cam kết về tăng trưởng xanh và cải thiện tính minh bạch, cho dù có thể ảnh hưởng đến các dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài , đặc biệt là từ Trung Quốc và Đài Loan. Trong khi một sự lựa chọn như vậy sẽ không được dễ dàng cho các nhà lãnh đạo Việt Nam, Hà Nội cần phải đánh giá liệu các lợi ích ngắn hạn trong công nghiệp hóa bằng sông Cửu Long thực sự phục vụ mục tiêu kinh tế-xã hội dài hạn của nó.
Nguyễn Minh Quang là một giảng viên và nhà văn về nghiên cứu xung đột và chính trị tại Đại học Cần Thơ. Ông có bằng thạc sĩ nghiên cứu Đông Nam Á. Hiện nay ông đang theo đuổi khóa học về ngôn ngữ Ba Lan và khóa học văn hóa tại Đại học Warsaw, Ba Lan.