Hiếu Linh
(VNTB) – Hiến pháp 1980 của nhà nước CHXHCNVN trong lời mở đầu có đoạn: chống bọn bá quyền Trung Quốc ở biên giới phía Bắc, bảo vệ độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ của mình.
Hiện tại, Trung Quốc lợi dụng sức mạnh quân sự, kinh tế và ngoại giao để mở rộng sức ảnh hưởng, chi phối của mình trên toàn thế giới – nhất là về mặt kinh tế, khiến các quốc gia rơi vào vòng lệ thuộc, từ Á Châu, Phi Châu đến Mỹ-Latin.
Bá quyền Trung Quốc và làm thế nào để đối phó?
Khi bối cảnh đơn cực của thế giới đã được phân cấp do sự dẫn dắt của Hoa Kỳ trong những năm gần đây, không thể phủ nhận rằng vị thế của Trung Quốc đã tăng cường như một cực bá quyền thay thế (Hoa Kỳ), ít nhất là ở Châu Á Thái Bình Dương. Có hai yếu tố chính cho thấy sự trỗi dậy của bá quyền Trung Quốc ở châu Á: cường độ của sức mạnh quân sự, và ảnh hưởng kinh tế Trung Quốc có thể thiết lập trong khu vực.
Xét riêng về sức mạnh quân sự, Trung Quốc hiện có Hải quân và Không quân lớn nhất châu Á. Không có gì đáng ngạc nhiên khi Trung Quốc năm 2016 chi ngân sách 144 tỷ USD cho phát triển quân sự và 4 năm sau (2020) con số đã lên đến 261 tỷ USD (theo Viện Nghiên Cứu Hòa Bình Quốc Tế Stockholm SIPRI). Tuy nhiên, hơn thế nữa, về mặt dự đoán quân sự, Trung Quốc giờ đây cũng quyết đoán hơn rất nhiều. Kể từ năm 2010, Trung Quốc đã nổi lên như một quốc gia hung hăng nhất trong việc thiết lập quyền lực đối với khu vực của mình. Có ba chỉ số giải thích điều này.
Đầu tiên, việc thành lập Khu vực nhận dạng phòng không (ADIZ) ở Biển Hoa Đông trùng với lãnh thổ hàng không Nhật Bản vào năm 2013. Từ năm 2016-2020, Trung Quốc liên tục mở rộng tiền đồn, triển khai tên lửa hay oanh tạc cơ chiến lược, lập trạm radar tại Biển Đông đã làm dấy lên lo ngại về việc Trung Quốc thiết lập ADIZ tại khu vực này.
Thứ hai, Trung Quốc từng xây dựng 8 điểm cấu trúc căn cứ quân sự ở Quần đảo Biển Đông đang bị tranh chấp và bị quốc tế lên án. Thế nhưng điều đó khoing khiến Bắc Kinh dừng lại, mới đây Trung Quốc tự ý đặt tên 80 thực thể tại Biển Đông, trước đó Bắc Kinh ngang ngược lập hai cái gọi là “quận Tây Sa” và “quận Nam Sa” để lần lượt quản lý quần đảo Hoàng Sa và quần đảo Trường Sa.
Thứ ba, gần đây nhất, Trung Quốc dám đối đầu với Mỹ trực diện hơn trong thâu tính các tổ chức quốc tế như WTO, WHO, Hội đồng nhân quyền (UN),… và tại Biển Đông, eo biển Đài Loan.
Về kinh tế, ngoài việc Trung Quốc có GDP và tăng trưởng trung bình lớn nhất châu Á, Trung Quốc hiện có ảnh hưởng kinh tế sâu rộng nhất trong khu vực. Theo Standard Chartered, đóng góp của châu Á, trừ Nhật Bản, vào nền kinh tế toàn cầu sẽ đạt 69% vào năm 2020, bao gồm 39% từ Trung Quốc và 30% còn lại đến từ các quốc gia châu Á khác, trừ Nhật Bản. Trong khi đó, kinh tế Mỹ chỉ đóng góp 9% và tỷ lệ này của Khu vực sử dụng đồng euro (Eurozone) là 3%. Ảnh hưởng này đến từ ba điều.
Đầu tiên, có Hiệp định đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP), sau khi Mỹ rời khỏi TPP, cho phép các nước tiếp cận các thị trường lớn nhất ở châu Á Thái Bình Dương.
Thứ hai, từ các khoản vay tài chính vô điều kiện khác với các khoản vay tài chính của Hoa Kỳ, vốn mang lại lợi nhuận rất cao cho các quốc gia Đông Nam Á đang gặp khó khăn trong nước (ví dụ Malaysia với các khoản bôi trơn cho Thủ tướng Najib Razak và Philippines với các nguồn tài trợ cho hoạt động giết người phi pháp của Duterte).
Thứ ba, từ FDI, giống như ảnh hưởng của nó đối với thái độ của Campuchia tại các Hội nghị thượng đỉnh ASEAN, khiến các nước tiếp nhận dễ bị áp lực từ lợi ích chính trị của Trung Quốc.
Tuy nhiên, câu hỏi quan trọng không phải là liệu Trung Quốc có phải là bá chủ đang lên hay không, và khu vực nên ứng phó thế nào với khả năng gia bá quyền Trung Quốc?
Trong ngắn hạn, có sự gia tăng chi tiêu và mua vũ khí quân sự ở khu vực châu Á, trong một nghiên cứu vừa công bố ngày 26/4 cho thấy chi tiêu quân sự toàn cầu trong vòng một thập kỷ qua tăng mạnh nhất trong năm 2019, đây cũng là năm đầu tiên có hai nước châu Á nằm trong nhóm ba nước có chi tiêu lớn nhất về quân sự (Ấn Độ, Trung Quốc); cho thấy sẽ có một cuộc chạy đua vũ trang ở châu Á.
Cần phải hiểu rằng lựa chọn cân bằng nội bộ trong việc đáp trả Trung Quốc không phải là một lựa chọn khôn ngoan. Điều này là do phần lớn khu vực châu Á là một quốc gia đang phát triển, nơi có nhiều trở ngại trong nước để thực hiện chiến lược này, bao gồm lợi ích kinh tế và phát triển, cũng như vốn chính trị để phân bổ ngân sách cho quân đội. Ví dụ Việt Nam đang là quốc gia tranh chấp chủ quyền trục tiếp với Trung Quốc tại Biển Đông, thế nhưng chi tiêu quốc phòng của Việt Nam đạt 5,5 tỷ USD vào năm 2018, tăng hơn 500 triệu USD so với năm trước đó, dữ liệu này theo Viện Nghiên cứu Hòa bình Thế giới Stockholm (SIPRI) cho thấy mức chi tiêu quân sự của Việt Nam năm 2018 chỉ chiếm 2,3% GDP.
Tiếp đó, mặc dù việc thực hiện chiến lược này không hiệu quả, nhưng tác động đối với nhận thức của Trung Quốc vẫn sẽ rất đáng kể; rằng các quốc gia trong khu vực đang tăng ngân sách quân sự của họ, và là một quốc gia được đóng hộp theo địa lý, nó cần phải tăng ngân sách một lần nữa. Do đó, điều này sẽ cung cấp thêm lý do để Trung Quốc nhấn mạnh tư thế quyết liệt của họ là phóng chiếu sức mạnh của mình ở châu Á và tăng cường thiết lập, hoàn tất hệ thống căn cứ quân sự trên Biển Đông. Mặt khác, sự gia tăng quân sự từ các quốc gia khác trong khu vực sẽ không hiệu quả.
Hoa Kỳ nhấn mạnh “sự hiện diện mạnh mẽ” đi kèm sự hỗ trợ của quân đội Hoa Kỳ trong chuỗi nước địa chính trị châu Á. Tuy nhiên, điều này không thể được cho là một sức nặng (sức ép) lớn. Tuy nhiên, nếu đúng là quân đội Hoa Kỳ sẽ tham gia vào việc giúp các nước châu Á đáp trả quyền bá quyền Trung Quốc, điều này không có nghĩa là Trung Quốc sẽ dừng lại và giữ khoảng cách. Một lý do là ngay vùng Biển Đông, đó không chỉ là một vùng kinh tế, giờ là một phần của bài diễn văn về bản sắc lịch sử và chủ nghĩa dân tộc của Trung Quốc.
Một lý do khác là Trung Quốc đang hướng đến kỷ niệm 100 năm thành lập Đảng Cộng Sản Trung Quốc và nước Cộng Hòa Nhân Dân Trung Quốc, trong khi Trung Quốc đẩy lùi được dịch covid-19. Điều này mang lại động lực cho ông Tập Cận Bình xem Biển Đông là một trong những di sản mạnh mẽ của ông ta và bảo vệ chính quyền và chủ quyền mà Trung Quốc tự tiện (ngang ngược) thiết lập trong khu vực.
Mặc dù khả năng xung đột mở vẫn còn thấp, nhưng chắc chắn rằng lựa chọn cân bằng, cả bên trong và bên ngoài (với sự trợ giúp của Hoa Kỳ), là một lựa chọn sẽ dẫn đến sự leo thang căng thẳng và tình cảm dân tộc của các nước trong khu vực. Hai biến số này cho thấy rằng các nhà điều hành chính sách đối ngoại không phải lúc nào cũng đưa ra các chính sách với các tính toán hợp lý và căng thẳng có xu hướng được nhân lên trong thời gian tới, khi thời điểm lập quốc của Bắc Kinh đang gần kề.
Nhiều lựa chọn chiến lược hơn để thực hiện là các hành động dẫn đến giảm căng thẳng hiện tại. Điều này bao gồm khôi phục hợp tác an ninh giữa Trung Quốc và các nước trong khu vực về các vấn đề phi truyền thống như khủng bố và ma túy, xem xét hợp tác song phương và đa phương với Trung Quốc tại Biển Đông. Ngoài ra, tiếp tục nỗ lực để thiết lập một bộ quy tắc ứng xử có lợi cho cả hai bên trong khu vực.
Thật vậy, Trung Quốc hiện đang gây ấn tượng như một quốc gia bá quyền, phản ánh chân thực sức mạnh của Trung Quốc trong khu vực. Tuy nhiên, từ quan điểm của họ, giống như chúng ta bây giờ, Trung Quốc khăng khăng gia tăng các mối đe dọa. Nhưng hiện tại, Singapore, Philippines, Việt Nam, Malaysia, Hàn Quốc, Nhật Bản và Úc, các nước lớn trong khu vực châu Á, tất cả đều là đồng minh hoặc xu hướng đồng minh (như Việt Nam trong chính sách bốn không quốc phòng) của Hoa Kỳ, hầu hết đều thực hiện huấn luyện quân sự chung thường xuyên và hầu hết đều cung cấp không gian cho các căn cứ quân sự của Hoa Kỳ, do đó đe doạ này đang làm tổn hại cho chính Trung Quốc.
Đáp lại bá quyền của Trung Quốc, điều phải làm là không cho Tập Cận Bình một lý do để trở nên hung hăng hơn. Thế nên khu vực (đặc biệt là Việt Nam) cần cân nhắc hợp tác với Bắc Kinh và đảm bảo rằng lợi ích khu vực được tạo điều kiện bởi khuôn khổ kinh tế và quân sự. Dù là chiến lược nào, sự leo thang trong chủ nghĩa dân tộc và tạo ra xung đột quân sự sẽ không mang lại lợi ích cho bất kỳ ai trong quá trình chuyển đổi bá quyền này.
* Bài viết thể hiện quan điểm tác giả