Chu Mộng Long (VNTB) Năm 1282, Nguyên Thế Tổ Hốt Tất Liệt sai tướng Toa Đô mang quân theo đường biển đi đánh Chiêm Thành, nhưng đường biển xa xôi, lại bị sóng gió đập cho tơi bời phải quay về nước. Bèn mượn cớ sai Thoát Hoan mượn đường bộ đi qua nước Đại Việt để đánh Chiêm. Biết âm mưu của địch, Chiêm mất thì Việt cũng chẳng còn, Trần Thánh Tông hết sức lo lắng. Trần Ích Tắc hiến kế:
– Bệ hạ khỏi phải lo. Từ Nam Quan đến Đèo Ngang ta cho lập bot thật nhiều, quân Nguyên đi qua phải trả tiền mãi lộ. Ta làm được một công đôi việc, vừa thu được tiền vừa làm chậm lại sự tiến quân của địch.
Hưng Đạo Vương trầm ngâm không nói gì.
Trần Thánh Tông y kế mà làm. Bộ Công Lộ lập tức cho đấu thầu trạm bot (thực ra ngầm chỉ định thầu). Trần Ích Tắc và các cận thần họ Trần đứng ra nhận thầu. Tiền vay từ ngân khố, lời chúng ăn, lỗ triều đình chịu.
Vậy là con cháu Trần Ích Tắc ngày đêm cho quân xây lắp trạm bot. Các con đường độc đạo đều bị chặn.
Chưa thấy quân Nguyên tấn công thì đã thấy con buôn khốn khổ vì phải trả tiền mãi lộ suốt từ Bắc chí Nam. Vật giá leo thang vì hàng hóa chuyên chở đường dài phải gánh thêm phí mãi lộ. Dân tình kêu rên thảm thiết.
Biết nói thế nào vua cũng không nghe lời, Hưng Đạo Vương bí mật cho người đổi tiền chẵn ra tiền lẻ cấp cho bọn con buôn. Bọn con buôn đến trạm dừng xe đưa cả chục ký tiền lẻ, quân trạm đếm đến mỏi tay. Các trạm bị nghẽn, bèn nổi còi báo động.
Trần Thánh Tông nổi giận triệu tập Trần Ích Tắc đến hỏi tội:
– Quỷ kế của ngươi thật hại dân hại nước. Chống giặc ngoại xâm đâu chưa thấy chỉ thấy thêm giặc nội xâm.
Ích Tắc tâu:
– Thần chắc chắn có bọn thù địch phản động kích động làm loạn. Bệ hạ cho điều tra xem tiền lẻ ở đâu ra?
Hưng Đạo Vương cười ruồi. Trần Thánh Tông nhíu mày suy nghĩ.
Trần Ích Tắc lại tiếp:
– Bệ hạ chỉ thấy cái hại trước mắt mà chưa thấy cái lợi lâu dài. Việc nghẽn đường hôm nay cho thấy hiệu lực của bot. Nay mai quân Thoát Hoan tràn xuống hàng vạn, chúng chỉ có thể chắp cánh mà bay mới đến được Thăng Long chứ đừng nói đến được Chiêm Thành.
Hưng Đạo Vương vẫn trầm ngâm không nói gì.
Trần Ích Tắc nói tiếp:
– Đối với dân buôn thì nên nghiêm cấm không cho chúng dùng tiền lẻ qua bot. Nhưng đối với quân Nguyên thì nên khuyến khích chúng trả tiền lẻ. Tiền càng lẻ càng tốt.
Trần Thánh Tông thấy có lí bèn chuẩn y.
Tháng 12 năm 1284, Thoát Hoan dẫn các tướng Toa Đô, Ô Mã Nhi, Lý Hằng… chia làm ba đạo mượn đường Đại Việt tiến đánh Chiêm Thành. Quân Thoát Hoan đi đến đâu gặp bot chặn đến đó. Biết là “diệu kế” của Trần Ích Tắc, Thoát Hoan càng cho quân đi chậm lại. Lại đổi tiền chẵn ra tiền lẻ thật nhiều để quân Nguyên càng đi chậm hơn, có cớ mà đóng quân trên đất Đại Việt để uy hiếp nhà Trần.
Các bot bấy giờ tràn ngập quân Nguyên. Chúng đóng quân và ngang nhiên ăn ở tại bot. Lại cho người đến tận kinh thành uốn lưỡi cú diều sỉ mắng triều đình, thả cho lính tha hồ hiếp dâm đàn bà con gái Đại Việt.
Nửa đêm Hưng Đạo Vương gặp Trần Thánh Tông, hiến mật kế trao An Tư công chúa cho Thoát Hoan, lấy tình thông gia để hòa hiếu. Lại cho quân ém sẵn mai phục ở các bot, chờ lệnh tấn công. An Tư thân ngà mình ngọc làm ngây ngất Thoát Hoan. Thoát Hoan suốt ngày lo chịch gái nên không đề phòng.
Ngày 10 tháng 6 năm 1285, Hưng Đạo Vương cùng tướng Trần Tung dẫn hơn 2 vạn quân tấn công Thoát Hoan ở bờ Bắc sông Hồng. Thoát Hoan cử Lưu Thế Anh dẫn quân ra đối phó, nhưng đại bại. Quân Nguyên rút chạy về phía Bắc. Khi đi qua các bot lại bị đòi tiền mãi lộ nên khó có thể chạy nhanh qua biên giới. Tại các bot, quân mai phục được lệnh tấn công, tên bắn xuống như mưa. Quân Nguyên chết la liệt, máu chảy thành sông. Quân nội gián của Hưng Đạo Vương trong các bot thừa cơ chất tiền lẻ làm hỏa công đốt các bot. Khỏi lửa ngợp trời, thịt quân giặc cháy hoà với khói tiền lẻ đẫm mồ hôi dân lao động bốc ra khét lẹt. Hưng Đạo Vương lại đốc thúc quân truy kích, quyết bắt bằng được Thoát Hoan để y phải khai ra đã thông đồng với Trần Ích Tắc.
Thoát Hoan núng thế bèn chui vào ống đồng cho quân lính khiêng để chạy trốn thoát về Tư Minh. Trần Ích Tắc nhờ thế cũng thoát nạn bị truy vấn là kẻ bán nước hại dân.
Sử gia mấy đời đều ghi Trần Thánh Tông nhân từ tha tội chết cho Trần Ích Tắc bằng cách đốt danh sách quân phản tặc rồi cách nguyên chức cho về vườn đuổi gà. Nhưng thực ra là Trần Thánh Tông viện cớ đập chuột vỡ bình, coi như không có bằng chứng để kết tội Trần Ích Tắc.
Ngày nay di tích các bot vẫn còn khắp trên nước Việt.