VNTB – Các nước nghèo đang viết sổ tay mới để phát triển

TS Phạm Đình Bá

 

(VNTB) – Cuốn sổ tay hướng dẫn các nước đang phát triển để có thể trở nên giàu có không có nhiều thay đổi: Chuyển nông dân sang các công việc sản xuất và sau đó bán những gì họ sản xuất được cho phần còn lại của thế giới.

 

Các nền kinh tế tập trung vào xuất khẩu đã giúp hàng triệu người thoát khỏi đói nghèo, nhưng những thay đổi mang tính thời đại trong thương mại, chuỗi cung ứng và công nghệ đang khiến việc này trở nên khó khăn hơn rất nhiều.

Trong hơn nửa thế kỷ, cuốn sổ tay hướng dẫn các nước đang phát triển để có thể trở nên giàu có không có nhiều thay đổi: Chuyển nông dân sang các công việc sản xuất và sau đó bán những gì họ sản xuất được cho phần còn lại của thế giới.

Công thức này – được Hồng Kông, Singapore, Hàn Quốc, Đài Loan và Trung Quốc tùy chỉnh theo nhiều cách khác nhau – đã tạo ra động cơ mạnh mẽ nhất mà thế giới từng biết đến trong việc tạo ra tăng trưởng kinh tế. Nó đã giúp hàng trăm triệu người thoát khỏi đói nghèo, tạo việc làm và nâng cao mức sống.

Nhiều nước ở châu Á và Trung Quốc đã thành công bằng cách kết hợp nguồn lao động giá rẻ khổng lồ với khả năng tiếp cận bí quyết và nguồn tài chính quốc tế, cũng như những người tiêu thụ từ Mỹ đến Mã Lai và nhiều nơi khác. Các chính phủ đã cung cấp nền tảng: Họ xây dựng đường sá và trường học, đưa ra các quy định và khuyến khích thân thiện với doanh nghiệp, phát triển các thể chế hành chính có năng lực và nuôi dưỡng các ngành công nghiệp non trẻ.

Nhưng công nghệ đang phát triển rất nhanh, chuỗi cung ứng đang dịch chuyển và căng thẳng chính trị đang định hình lại mô hình phát triển ở nhiều nước. Ngày càng có nhiều nghi ngờ về việc liệu công nghiệp hóa có còn mang lại mức tăng trưởng thần kỳ như trước đây hay không. Đối với các nước đang phát triển, nơi chiếm 85% dân số toàn cầu – 6,8 tỷ người – những tác động là rất sâu sắc.

Ngày nay, ngành sản xuất chiếm tỷ trọng nhỏ hơn trong sản lượng thế giới và Trung Quốc đã chiếm hơn 1/3 sản lượng đó. Đồng thời, ngày càng có nhiều nước mới nổi bán hàng hóa giá rẻ ra nước ngoài, làm tăng tính cạnh tranh. Không có nhiều lợi ích có thể bị vắt kiệt: Không phải ai cũng có thể trở thành nhà xuất khẩu ròng hoặc có mức lương và chi phí chung thấp nhất thế giới.

Có những nghi ngờ rằng công nghiệp hóa không thể tạo ra những lợi ích thay đổi cuộc chơi mà nó đã mang lại trong quá khứ. Các nhà máy ngày nay có xu hướng dựa nhiều hơn vào công nghệ tự động và ít dựa vào công nhân giá rẻ với rất ít thời gian đào tạo hay kỹ năng thấp.

Dani Rodrik, nhà kinh tế học về phát triển tại Harvard, cho biết: “Bạn không thể tạo đủ việc làm cho đại đa số người lao động không có trình độ học vấn cao”.

Quá trình này có thể được nhìn thấy ở Bangladesh, nơi mà Ngân hàng Thế giới gọi là “một trong những câu chuyện phát triển vĩ đại nhất thế giới” vào năm ngoái. Đất nước này đã thành công nhờ biến nông dân thành công nhân dệt may.

Tuy nhiên, năm ngoái, Tập đoàn Mohammadi, một tập đoàn gia đình, đã thay thế 3.000 nhân viên bằng máy dệt hoa tự động để thực hiện các kiểu dệt phức tạp.

Các công nhân bị thay thế đã tìm được công việc tương tự ở nơi khác trong công ty. “Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu điều này xảy ra trên quy mô lớn?” người đứng đầu Tập đoàn Mohammadi hỏi.

Cô nói: “Những công nhân này ít được đào tạo. Họ sẽ không trở thành lập trình viên chỉ sau một đêm.”

 

Những phát triển toàn cầu gần đây đã đẩy nhanh quá trình chuyển đổi.

Sự sụp đổ của chuỗi cung ứng liên quan đến đại dịch Covid-19 và các lệnh trừng phạt do Nga xâm chiếm Ukraine đã đẩy giá các mặt hàng thiết yếu như thực phẩm và nhiên liệu tăng cao, ảnh hưởng đến thu nhập. Lãi suất cao do các ngân hàng trung ương áp đặt để dập tắt lạm phát, gây ra một loạt khủng hoảng khác: Nợ của các quốc gia đang phát triển tăng vọt và vốn đầu tư cạn kiệt.

Tuần trước, Quỹ Tiền tệ Quốc tế đã cảnh báo về sự kết hợp độc hại giữa tăng trưởng thấp hơn và nợ cao hơn.

Quá trình toàn cầu hóa tăng tốc từng khuyến khích các công ty mua bán ở mọi nơi trên khắp hành tinh cũng đang thay đổi. Căng thẳng chính trị gia tăng, đặc biệt là giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ, đang ảnh hưởng đến nơi các doanh nghiệp và chính phủ đầu tư và giao dịch.

Các công ty muốn chuỗi cung ứng được an toàn cũng như giá rẻ và họ đang tìm kiếm các nước láng giềng hoặc đồng minh chính trị để cung cấp hàng hóa cho họ.

Ông Rodrik cho biết, trong kỷ nguyên mới này, “mô hình công nghiệp hóa – mà hầu như mọi quốc gia đã trở nên giàu có đều dựa vào – không còn có khả năng tạo ra tăng trưởng kinh tế nhanh chóng và bền vững nữa”.

Cũng không rõ cái gì có thể thay thế nó.

 

Công việc tương lai thường liên quan đến dịch vụ.

Một giải pháp thay thế có thể được tìm thấy ở Bengaluru, một trung tâm công nghệ cao ở bang Karnataka, Ấn Độ.

Các công ty đa quốc gia như Goldman Sachs, Victoria’s Secret và tạp chí Economist đã đổ xô đến thành phố và thành lập hàng trăm trung tâm hoạt động – được gọi là trung tâm năng lực toàn cầu – để xử lý kế toán, thiết kế sản phẩm, phát triển hệ thống an ninh mạng và trí tuệ nhân tạo, v.v.

Theo công ty tư vấn Deloitte, những trung tâm như vậy dự kiến sẽ tạo ra 500.000 việc làm trên toàn quốc trong vòng 2 đến 3 năm tới.

Những công nhân này sẽ gia nhập hàng trăm công ty công nghệ sinh học, kỹ thuật và công nghệ thông tin, bao gồm cả những công ty lớn trong nước như Tata Consultancy Services, Wipro và Infosys Limited. Bốn tháng trước, công ty sản xuất chip AMD của Mỹ đã khai trương trung tâm thiết kế toàn cầu lớn nhất của họ tại đây.

Richard Baldwin, nhà kinh tế ở Thụy Sĩ, cho biết: “Chúng ta phải loại bỏ ý tưởng về các giai đoạn phát triển cổ điển, đó là bạn đi từ nông nghiệp đến nhà máy và sau đó từ nhà máy đến văn phòng. Toàn bộ mô hình phát triển đó là sai.”

Hai phần ba sản lượng của thế giới hiện đến từ lĩnh vực dịch vụ – một mảng hỗn hợp bao gồm người được thuê để dắt chó, thợ làm móng tay, người chuẩn bị thức ăn, người dọn dẹp và tài xế, cũng như các nhà thiết kế chip, nghệ sĩ đồ họa, y tá, kỹ sư và kế toán, những người được đào tạo bài bản.

Ông Baldwin lập luận rằng có thể nhảy vọt sang lĩnh vực dịch vụ và phát triển bằng cách bán hàng cho các doanh nghiệp trên toàn thế giới. Đó là điều đã giúp Ấn Độ trở thành nền kinh tế lớn thứ năm trên thế giới.

Ông Baldwin giải thích, ở Bengaluru, sự gia tăng chung về cuộc sống của tầng lớp trung lưu đã thu hút nhiều người hơn và nhiều doanh nghiệp hơn, từ đó thu hút nhiều người và doanh nghiệp hơn nữa, rồi tiếp tục chu kỳ đó.

Covid đã đẩy nhanh quá trình chuyển đổi này bằng cách buộc mọi người phải làm việc từ xa – từ một khu vực khác của thị trấn, một thành phố khác hoặc một quốc gia khác.

Trong mô hình mới, các quốc gia có thể tập trung tăng trưởng xung quanh các thành phố thay vì một ngành cụ thể. Ông Baldwin nói: “Điều đó tạo ra các hoạt động kinh tế khá đa dạng.”

 “Hãy nghĩ đến Bangalore, chứ không phải các tỉnh công nghiệp phía Nam Trung Quốc,” ông nói.

 

Thị trường tự do và chính sách công nghiệp.

Nhiều quốc gia đang phát triển vẫn tập trung xây dựng các ngành công nghiệp định hướng xuất khẩu như con đường dẫn đến thịnh vượng. Và đó là điều nên xảy ra, Justin Yifu Lin, trưởng khoa Viện Kinh tế Cấu trúc Mới tại Đại học Bắc Kinh, cho biết.

Ông nói, sự bi quan về công thức phát triển cổ điển đã được thúc đẩy bởi niềm tin sai lầm rằng quá trình tăng trưởng là tự động: Chỉ cần dọn đường cho thị trường tự do và phần còn lại sẽ tự lo liệu.

Ông Lin, cựu kinh tế trưởng của Ngân hàng Thế giới, cho biết tăng trưởng dựa vào xuất khẩu ở Châu Phi và Châu Mỹ Latinh gặp khó khăn vì các chính phủ không bảo vệ và trợ cấp cho các ngành công nghiệp non trẻ.

Ông nói: “Bạn cần Nhà nước giúp đỡ khu vực tư nhân vượt qua những thất bại của thị trường. Bạn không thể làm được điều đó nếu không có chính sách công nghiệp. ”

 

Vấn đề phát triển giáo dục là then chốt.

Câu hỏi quan trọng là làm sao để dịch vụ hay sản xuất có thể tạo ra kiểu tăng trưởng vô cùng cần thiết: trên diện rộng, quy mô lớn và bền vững.

Công việc dịch vụ cho các doanh nghiệp đang tăng lên, nhưng nhiều công việc mang lại thu nhập trung bình và cao thuộc các lĩnh vực như tài chính và công nghệ, những lĩnh vực có xu hướng đòi hỏi kỹ năng nâng cao và trình độ học vấn cao hơn nhiều so với những gì hầu hết người dân ở các quốc gia đang phát triển có.

Theo Wheebox, một dịch vụ kiểm tra giáo dục, ở Ấn Độ, gần một nửa số sinh viên tốt nghiệp đại học không có những kỹ năng cần thiết cho những công việc này.

Sự không phù hợp về kỷ năng và công việc diễn ra ở khắp mọi nơi. Báo cáo Tương lai của Việc làm, do Diễn đàn Kinh tế Thế giới công bố năm ngoái, cho thấy cứ 10 người lao động thì có 6 người sẽ cần được đào tạo lại trong 3 năm tới, nhưng đại đa số sẽ không được tiếp cận với chương trình này.

Các loại công việc dịch vụ khác cũng đang phát triển nhưng nhiều công việc không được trả lương cao và không thể xuất khẩu được. Một thợ cắt tóc ở chỗ này không thể cắt tóc cho bạn nếu bạn ở nơi khác.

Điều đó có thể có nghĩa là tăng trưởng nhỏ hơn – và không đồng đều hơn.

Các nhà nghiên cứu tại Đại học Yale phát hiện ra rằng ở Ấn Độ và một số quốc gia ở châu Phi cận Sahara, công nhân nông nghiệp đã nhảy vào các công việc dịch vụ tiêu dùng và nâng cao năng suất cũng như thu nhập của họ.

Nhưng có một nhược điểm: Lợi nhuận thu được “cực kỳ không đồng đều” và mang lại lợi ích không tương xứng cho người đã có vốn khá.

Với nền kinh tế toàn cầu đang suy yếu, các nước đang phát triển sẽ cần phải tận dụng mọi mức tăng trưởng có thể từ mọi ngóc ngách của nền kinh tế. Ông Rodrik của Harvard cho biết, chính sách công nghiệp là cần thiết nhưng nên tập trung vào các công ty dịch vụ và hộ gia đình nhỏ hơn vì đó sẽ là nguồn gốc của hầu hết sự tăng trưởng trong tương lai.

Ông và những người khác cảnh báo rằng ngay cả như vậy, lợi nhuận có thể sẽ khiêm tốn và khó giành được.

“Phong bì phát triển đã bị co lại,” ông nói. “Mức tăng trưởng có thể đạt được chắc chắn là ít hơn so với trước đây”.

______________

Tham khảo:

Poor Nations Are Writing a New Handbook for Getting Rich. The New York Time 01/04/2024. Available at: https://www.nytimes.com/2024/04/02/business/economy/global-economic-growth.html

 

---