(VNTB) – Nếu đảng cầm quyền tiếp tục xem tài nguyên đất hiếm như một “vũ khí chính trị” để mặc cả với các cường quốc, thì một lần nữa, người dân sẽ là phía chịu thiệt thòi nhiều nhất.
Cuộc đàm phán vừa mới kết thúc tại London giữa Mỹ và Trung Quốc (11/06) về việc hạ nhiệt căng thẳng thương mại – đặc biệt xoay quanh vấn đề khoáng sản đất hiếm (rare earth elements – REE) và công nghệ cao – mở ra một khuôn khổ nhất trí nguyên tắc rất đáng chú ý. Đây không chỉ là một thỏa thuận thương mại tạm thời, mà còn là một bước ngoặt chiến lược trong cuộc cạnh tranh lâu dài giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới.
Trong bối cảnh đó, Việt Nam đang đứng trước một cơ hội chiến lược có thể làm thay đổi vị thế kinh tế và địa chính trị của mình, nếu như chính quyền hiện tại thực sự đặt lợi ích của nhân dân lên trên lợi ích của Đảng, các nhóm lợi ích cầm quyền và bè lũ tư bản thân hữu.
Cạnh tranh đất hiếm – trung tâm của cuộc chiến công nghệ và địa chính trị
Đất hiếm hiện là nguyên liệu thiết yếu trong sản xuất hàng loạt sản phẩm công nghệ cao từ điện thoại thông minh, xe điện đến các linh kiện phục vụ trí tuệ nhân tạo (AI) và quốc phòng. Trung Quốc hiện chiếm gần 90% sản lượng khai thác và trên 80% năng lực tinh chế toàn cầu, biến nước này thành “bá chủ” không thể thiếu trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Chính vì vậy, vấn đề đất hiếm đã trở thành điểm nghẽn chiến lược trong căng thẳng thương mại Mỹ – Trung.
Mỹ không thể bỏ qua vị trí độc tôn của Trung Quốc trong chuỗi cung ứng khoáng sản này và đã sử dụng các biện pháp hạn chế để đòi hỏi sự mở cửa và minh bạch hơn từ Bắc Kinh. Trên thực tế, các lệnh trừng phạt hạn chế tiếp cận công nghệ mà Mỹ dành cho Trung Quốc. Đồng thời, Mỹ cũng bày tỏ sự bất mãn về việc Trung Quốc chậm trễ trong việc xuất khẩu đất hiếm, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến ngành sản xuất công nghệ và quốc phòng của Mỹ cùng các đồng minh.
Việt Nam – một “điểm sáng” khoáng sản đất hiếm còn tiềm ẩn
Theo BBC News Tiếng Việt (21/08/2024), Việt Nam sở hữu trữ lượng đất hiếm đáng kể, ước tính khoảng 22 triệu tấn, tập trung chủ yếu ở vùng Tây Bắc Bộ như Lai Châu, Lào Cai và Yên Bái.
Tuy nhiên, theo báo cáo của South China Morning Post (15/05/2024), ngành khai thác và chế biến đất hiếm tại Việt Nam vẫn còn manh mún, quy mô nhỏ và chưa phát triển đồng bộ về công nghệ tinh chế. Đáng chú ý, SCMP cũng đề cập rằng một số doanh nghiệp Trung Quốc đã từng nắm quyền tiếp cận các mỏ chiến lược như Đông Pao thông qua các liên doanh trước đây.
Trong khi đó, theo một số bài viết trên truyền thông trong nước, các tập đoàn từ Mỹ, Nhật Bản hoặc Hàn Quốc vẫn đối mặt với nhiều rào cản pháp lý và thủ tục hành chính phức tạp, đồng thời bị hạn chế trong việc tham gia vào một số thoả thuận đầu tư quan trọng trong lĩnh vực khai khoáng chiến lược tại Việt Nam, dẫn đến việc khó cạnh tranh hiệu quả với các đối tác khác.
Áp lực thuế quan và yêu cầu tái định vị lợi ích quốc gia
Việc Mỹ áp thuế đối ứng lên tới 145% với hàng hóa từ Trung Quốc và 46% với Việt Nam – nếu mở rộng sang các đối tác khác – sẽ buộc các nền kinh tế như Việt Nam phải tái định vị lợi ích quốc gia của mình, nếu không muốn trở thành “bãi gia công” mới, hưởng lợi nhỏ giọt từ một cuộc chơi lớn.
Trong bối cảnh đó, chính quyền Việt Nam phải có trách nhiệm tối đa trong việc bảo vệ quyền lợi thực sự của nhân dân, không thể để lợi ích nhóm cầm quyền thao túng và thu lợi từ nguồn tài nguyên quốc gia mà không đem lại lợi ích đủ lớn cho người dân.
Cơ hội và thách thức trong đàm phán Mỹ – Việt sắp tới
Khung thỏa thuận giữa Mỹ và Trung Quốc vừa đạt được sẽ là tiền đề quan trọng định hướng vòng đàm phán sắp tới giữa Mỹ và Việt Nam tại Paris, dự kiến cuối tuần này theo BBC News Tiếng Việt (11/06/2025).
Washington sẽ rất quan tâm đến việc đẩy mạnh hợp tác trong lĩnh vực công nghệ cao, khoáng sản chiến lược và chuỗi cung ứng bền vững.
Các nội dung trọng tâm có thể bao gồm:
– Bảo vệ sở hữu trí tuệ và chuyển giao công nghệ: Đây là điểm Mỹ đặc biệt nhấn mạnh, nhằm đảm bảo các công ty và nhà đầu tư Mỹ có thể yên tâm hợp tác lâu dài với Việt Nam.
– Mở rộng tiếp cận thị trường: Việt Nam được kỳ vọng tạo thêm nhiều thuận lợi về thuế quan và cải thiện môi trường kinh doanh để thu hút đầu tư Mỹ, đặc biệt trong lĩnh vực khai thác và chế biến đất hiếm cũng như công nghệ sản xuất.
– An ninh chuỗi cung ứng và đa dạng hóa: Mỹ muốn sử dụng các đối tác như Việt Nam để giảm thiểu rủi ro địa chính trị và tập trung quá mức vào Trung Quốc trong chuỗi cung ứng quan trọng.
Tuy nhiên, các thách thức không nhỏ đặt ra cho Việt Nam, bao gồm:
– Vấn đề môi trường và xã hội: Khai thác đất hiếm thường đi kèm với những rủi ro về ô nhiễm, ảnh hưởng tới cộng đồng địa phương. Việc kiểm soát chặt chẽ và phát triển bền vững là cần thiết để không đánh đổi phát triển kinh tế lấy tổn hại môi trường.
– Cân bằng quan hệ Trung Quốc và Mỹ: Việt Nam vẫn duy trì quan hệ kinh tế và chính trị mật thiết với Trung Quốc. Việc đi sâu hơn vào chuỗi cung ứng công nghệ Mỹ sẽ đòi hỏi sự khéo léo để không làm căng thẳng thêm mối quan hệ với láng giềng lớn.
Động lực đổi mới và nâng cao vị thế chiến lược của Việt Nam
Với sự chuyển dịch chiến lược của Mỹ trong khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, cùng với nỗ lực giảm phụ thuộc vào Trung Quốc, Việt Nam có thể tận dụng lợi thế địa lý, nguồn tài nguyên để phát triển ngành đất hiếm và công nghệ cao. Nếu làm tốt, Việt Nam sẽ không chỉ thu hút dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) chất lượng cao mà còn gia tăng sức mạnh đàm phán quốc tế, nâng cao vị thế địa chính trị. Tuy nhiên, điều kiện tiên quyết là phải có một tầm nhìn phát triển rõ ràng và cam kết nghiêm túc từ phía nhà nước về:
– Xây dựng chiến lược phát triển ngành đất hiếm bài bản, khoa học và minh bạch.
– Cải thiện môi trường pháp lý, bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ.
– Phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao để đáp ứng yêu cầu công nghệ tinh chế và chế biến.
Thay đổi tư duy: Việt Nam không thể đứng ngoài cuộc chơi địa chính trị
Việt Nam cần thoát khỏi tư duy giữ cân bằng thụ động giữa Mỹ và Trung Quốc.
Khi Mỹ muốn đầu tư nghiêm túc vào khai thác đất hiếm – trong khuôn khổ cạnh tranh chiến lược công nghệ – Việt Nam cần hành động như một quốc gia có chủ quyền thực sự, chứ không chỉ như một “sân sau” của các cường quốc. Muốn vậy, phải công khai hóa quy hoạch đất hiếm, xóa bỏ cơ chế xin-cho trong đầu tư, bảo vệ quyền sở hữu cộng đồng và môi trường sống của người dân địa phương, đồng thời xây dựng một cơ chế giám sát độc lập của xã hội dân sự.
Không có quyền lực nào cao hơn quyền lợi của dân tộc
Khung thỏa thuận mới giữa Mỹ và Trung Quốc về đất hiếm và công nghệ là tín hiệu rõ ràng rằng cuộc chiến thương mại không chỉ đơn thuần là tranh chấp thuế quan mà còn là cuộc tranh đấu quyền lực về kiểm soát các công nghệ chủ chốt của tương lai. Trong bối cảnh này, Việt Nam đang đứng trước một “cửa ngõ” cơ hội chiến lược hiếm có. Việc tận dụng nguồn tài nguyên đất hiếm cùng với sự hợp tác chặt chẽ với Mỹ trong lĩnh vực công nghệ có thể mở ra kỷ nguyên phát triển mới cho đất nước, nâng cao vị thế trong khu vực và trên thế giới.
Nhưng để làm được điều đó, Việt Nam cần một tầm nhìn chiến lược rõ ràng, sự chuẩn bị kỹ càng và khéo léo trong cân bằng quan hệ với các cường quốc, nhằm đảm bảo phát triển bền vững và lợi ích lâu dài, vì lợi ích thật sự của nhân dân, thay vì chỉ phục vụ cho những nhóm lợi ích đặc quyền hiện nay. Nếu đảng cầm quyền tiếp tục xem tài nguyên đất hiếm như một “vũ khí chính trị” để mặc cả với các cường quốc, thì một lần nữa, người dân sẽ là phía chịu thiệt thòi nhiều nhất.
___________________
Tham khảo:
1. BBC News Tiếng Việt (21/08/2024), “Việt Nam có bao nhiêu đất hiếm và có thể thay thế Trung Quốc không?”
https://www.bbc.com/vietnamese/articles/c9904yz8pv5o
2. BBC News Tiếng Việt (11/06/2025), “Thương chiến Mỹ-Trung có tiến triển trước thềm Mỹ đàm phán với Việt Nam”
https://www.bbc.com/vietnamese/articles/clyg77lj58yo
3. South China Morning Post (15/05/2024), “Vietnam’s Catch-22 in courting China as a rare earth partner” https://www.scmp.com/opinion/asia-opinion/article/3262520/vietnams-catch-22-courting-china-rare-earth-partner
4. Global Times (25/09/2023), “GT Voice: Rare earths won’t be tool for US to divide China, Vietnam”
https://www.globaltimes.cn/page/202309/1298896.shtml
5. Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương Đảng (Kinh tế Trung ương – 23/08/2023), “Việt Nam nằm ở đâu trong ‘bản đồ đất hiếm’ của thế giới?”
6. Tạp chí Diễn đàn Doanh nghiệp (18/11/2023), “Vì sao Việt Nam chưa khai thác hiệu quả được mỏ đất hiếm nào?” https://diendandoanhnghiep.vn/vi-sao-viet-nam-chua-khai-thac-hieu-qua-duoc-mo-dat-hiem-nao-10005400.html
7. Sài Gòn Giải Phóng Điện tử (chuyên trang Đầu tư Tài chính – 13/03/2025), “Sử dụng thế mạnh đất hiếm như thế nào?” https://dttc.sggp.org.vn/su-dung-the-manh-dat-hiem-nhu-the-nao-post121125.html
8. Christopher S. Chivvis et al., (October 17, 2024), “U.S.-China Relations for the 2030s: Toward a Realistic Scenario for Coexistence”, Carnegie Endowment for International Peace