(VNTB) – Hiện nay, việc thuật ngữ “đặc khu” xuất hiện trở lại đã làm dấy lên lo ngại rằng đảng đang thực thi chuyện “cơm nguội nấu lại” với các đặc khu kinh tế cũ.
Đảng đang đẩy mạnh kế hoạch thiết lập các đặc khu kinh tế với mô hình học hỏi từ Trung Quốc, nhưng hành trình này không tránh khỏi những bài học từ quá khứ. Năm 2018, dự luật đặc khu kinh tế đã gây ra làn sóng biểu tình rộng khắp do lo ngại về an ninh và chủ quyền.
Đến năm 2025, đảng tái khởi động đề án với nhiều điều chỉnh, nhưng câu hỏi lớn vẫn là: Liệu những thay đổi hiện tại có xoa dịu được nỗi lo của người dân?
Làn sóng biểu tình năm 2018
Dự thảo Luật Đơn vị Hành chính – Kinh tế Đặc biệt năm 2018 đề xuất ba đặc khu kinh tế tại Vân Đồn, Bắc Vân Phong và Phú Quốc, cho phép nhà đầu tư nước ngoài thuê đất đến 99 năm – một quy định bị coi là “mở cửa” cho Trung Quốc chiếm ảnh hưởng trên lãnh thổ của ta. Cùng với Dự luật An ninh mạng, nhiều người dân lo sợ việc “nhượng đất dài hạn” sẽ đe dọa chủ quyền và tạo tiền lệ cho sự can thiệp trong xu hướng bành trướng lãnh thổ của Trung Quốc.
Các cuộc biểu tình chống luật đặc khu nổ ra từ Hà Nội đến Sài gòn trên nhiều thành phố, thu hút hàng chục nghìn người tham gia. Các cuộc biểu tình cũng phản ánh sự bất mãn lan rộng đối với tham nhũng, ô nhiễm môi trường và bất bình đẳng xã hội. Dự luật an ninh mạng được đề xuất cùng thời điểm đó cũng vấp phải sự phản đối vì lo ngại việc triển khai luật này sẽ hạn chế quyền tự do ngôn luận.
Nhà nước đã cố gắng xoa dịu sự bất mãn bằng cách giảm thời hạn cho thuê đất từ 99 năm xuống thấp hơn, nhưng điều này không làm giảm bớt sự phẫn nộ của người dân. Trước sức ép, Quốc hội tạm hoãn thông qua dự luật và hứa hẹn lấy ý kiến công chúng.
Tuy nhiên, quá trình tham vấn bị chỉ trích là thiếu minh bạch, khi Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc chỉ dừng ở mức “xin ý kiến rộng rãi” mà không công bố cơ chế cụ thể. Đồng thời, các biện pháp đàn áp biểu tình bằng luật “gây rối trật tự công cộng” tiếp tục làm dấy lên tranh cãi về quyền tự do hội họp.
Hiện nay, việc thuật ngữ “đặc khu” xuất hiện trở lại đã làm dấy lên lo ngại rằng đảng đang thực thi chuyện “cơm nguội nấu lại” với các đặc khu kinh tế cũ.
Tái khởi động đề án đặc khu kinh tế
Theo Nghị quyết số 158/2024/QH15, Việt Nam đặt mục tiêu tăng trưởng GDP 8% vào năm 2025, trong đó đặc khu kinh tế đóng vai trò trụ cột. Tháng 3/2025, Thủ tướng ra Chỉ thị 10/CT-TTg yêu cầu Bộ Tài chính nghiên cứu cơ chế ưu đãi “vượt trội” cho các đặc khu kinh tế, tập trung vào thu hút vốn nước ngoài với chất lượng cao và phát triển hạ tầng.
Ba đặc khu Vân Đồn, Bắc Vân Phong và Phú Quốc được đề xuất khởi động lại với tổng vốn đầu tư dự kiến 1,57 triệu tỷ đồng (khoảng 62 tỷ đô Mỹ). So với dự thảo 2018, các đề xuất mới nhấn mạnh:
Giảm phụ thuộc vào thời hạn thuê đất: Mặc dù chưa công bố chi tiết, các tài liệu gần đây không nhắc đến quy định 99 năm, thay vào đó tập trung vào ưu đãi thuế – như thuế suất 10% trong 30 năm và miễn thuế 4 năm tiếp theo cho các dự án công nghệ cao.
Phân quyền quản lý: Trưởng đặc khu được trao thẩm quyền phê duyệt các dự án trước đây thuộc chính phủ (nhóm A), kèm cơ chế giám sát để tránh lạm quyền.
Bảo vệ chủ quyền: Dự thảo nhấn mạnh đặc khu kinh tế phải tuân thủ hiến pháp, không ảnh hưởng đến an ninh quốc phòng, đồng thời cấm đầu tư vào lĩnh vực nhạy cảm như quân sự.
Bài học từ Đặc khu kinh tế Thâm Quyến, Trung Quốc
Đặc khu Thâm Quyến là hình mẫu mà Việt Nam có vẻ đang hướng đến. Đặc khu này có tốc độ tăng trưởng GDP 20% mỗi năm nhờ tự do hóa thương mại và thu hút nguồn vốn trực tiếp từ nước ngoài. Tuy nhiên, mô hình này cũng đi kèm hệ lụy như ô nhiễm môi trường và bất bình đẳng xã hội.
Khung Pháp Lý Đặc Thù
Thâm Quyến được trao quyền “lập quy” từ năm 1992, cho phép chính quyền đặc khu ban hành các quy định pháp lý riêng, miễn phù hợp với Hiến pháp và đường lối của Đảng Cộng sản Trung Quốc. Điều này tạo ra khung pháp lý đặc thù, cho phép thử nghiệm các chính sách mới như cơ chế “một cửa” trong cấp phép đầu tư, quyền sử dụng đất linh hoạt, như kết hợp cấp phép đầu tư và quyền sử dụng đất trong một thủ tục.
Các doanh nghiệp đầu tư nước ngoài được hưởng ưu đãi thuế thu nhập doanh nghiệp giảm 15% (so với mức 30% toàn quốc), miễn thuế nhập khẩu nguyên liệu, và miễn thuế xuất khẩu sản phẩm hoàn thiện.
Chính quyền Thâm Quyến được trung ương cho phép tự chủ tài chính thông qua việc giữ lại 100% ngân sách từ thuế và phí đất đai trong 10 năm đầu (1980–1989). Điều này cho phép thành phố đầu tư mạnh vào hạ tầng: xây dựng 17 cảng biển, mở rộng mạng lưới đường cao tốc, và phát triển các khu công nghiệp tập trung.
Cơ Chế Quản Lý
Thâm Quyến xóa bỏ cơ chế “tiền kiểm” truyền thống, chuyển sang “hậu kiểm” với bộ máy hành chính tinh gọn. Cơ quan quản lý đặc khu tập trung quyền lực vào một đầu mối, giải quyết mọi thủ tục từ cấp phép đầu tư, tuyển dụng lao động, đến quản lý thuế. Các cơ quan chuyên ngành (hải quan, công an) cử đại diện làm việc trực tiếp tại đặc khu, giảm thời gian chờ đợi từ 30 ngày xuống còn 3 ngày.
Tự Chủ Trong Quy Hoạch Chiến Lược
Thâm Quyến được trao quyền tự quyết về quy hoạch đô thị và phát triển công nghiệp. Giai đoạn 1980–2000, thành phố tập trung vào sản xuất gia công; từ 2003–2020, chuyển dịch sang công nghệ cao với các ngành trụ cột như viễn thông (Huawei), phần mềm (Tencent), và ô tô điện (BYD). Đến năm 2025, Thâm Quyến đặt mục tiêu trở thành “Thung lũng Silicon châu Á” với tỷ lệ nghiên cứu và phát triển đạt 6.5% GDP.
Cơ Cấu Đầu Tư
Trong giai đoạn 1980–2000, 80% đầu tư nước ngoài đến từ Hồng Kông và Đài Loan, tập trung vào dệt may, điện tử gia công. Từ năm 2000, Thâm Quyến thu hút các tập đoàn đa quốc gia như Foxconn, Samsung, và Intel, với định hướng chuyển giao công nghệ. Đến năm 2022, các nguồn đầu tư trực tiếp từ nước ngoài chiếm 40% tổng vốn đầu tư toàn thành phố, tập trung vào công nghệ nhân tạo AI, tự động hóa robot, và năng lượng tái tạo.
Hợp Tác Quốc Tế và Phát Triển Nguồn Nhân Lực
Thâm Quyến yêu cầu các doanh nghiệp đầu tư nước ngoài thành lập liên doanh với công ty địa phương, với tỷ lệ sở hữu tối thiểu 51% cho phía Trung Quốc. Chính sách này giúp chuyển giao công nghệ, như trường hợp Huawei hợp tác với Siemens phát triển hệ thống 5G.
Thâm Quyến áp dụng chính sách “Thẻ xanh” cho phép chuyên gia nước ngoài định cư dài hạn, miễn thuế thu nhập cá nhân trong 5 năm đầu. Thành phố đầu tư 2% GDP hàng năm vào đào tạo lao động kỹ thuật cao thông qua các trường đại học như Đại học Phương Nam và Học viện Công nghệ Thâm Quyến.
Hệ Lụy và Bài Học Điều Chỉnh
Giai đoạn 1980–2010, Thâm Quyến đối mặt với ô nhiễm không khí và nước thải công nghiệp chưa qua xử lý. Từ 2015, thành phố áp dụng tiêu chuẩn khí thải theo tiêu chuẩn Âu châu, xây dựng 12 nhà máy xử lý rác thải công nghệ, và phủ xanh 45% diện tích đô thị.
Chênh lệch thu nhập giữa lao động nhập cư và cư dân địa phương từng lên tới 8 lần vào năm 2010. Thâm Quyến giải quyết vấn đề này thông qua chính sách nhà ở xã hội, xây 1.2 triệu căn giai đoạn 2015–2025, và bảo hiểm y tế toàn dân.
Giới lãnh đạo Thâm Quyến
Giới lãnh đạo bao gồm các nhà kỹ trị có kiến thức sâu rộng về kinh tế và các quan chức trung thành với hệ tư tưởng của Đảng Cộng sản Trung Quốc.
Cấu trúc chính trị: Thâm Quyến hoạt động theo hệ thống “đảng-nhà nước”. Bí thư Đảng ủy Thâm Quyến là người nắm quyền cao nhất, vượt qua cả Thị trưởng trong việc quyết định các chính sách quan trọng.
Các lãnh đạo chủ chốt: Những người đứng đầu Thâm Quyến thường là các quan chức cấp cao của Đảng, được bổ nhiệm từ trung ương. Ví dụ, Bí thư hiện tại Meng Fanli là quan chức xuất thân từ hệ thống đảng và có kinh nghiệm quản lý tại nhiều địa phương khác nhau.
Học tập từ phương Tây: Nhiều lãnh đạo cấp cao đã được đào tạo hoặc tham gia các chương trình nghiên cứu tại các quốc gia phương Tây. Ví dụ, một số lãnh đạo cấp tỉnh và trung ương đã học tập tại Hoa Kỳ hoặc châu Âu trong các lĩnh vực như kinh tế, tài chính, và quản trị công.
Áp dụng kiến thức phương Tây: Các nhà lãnh đạo đã áp dụng những nguyên tắc kinh tế thị trường mà họ học hỏi từ phương Tây vào bối cảnh xã hội chủ nghĩa của Trung Quốc. Điều này bao gồm việc sử dụng các công cụ như định lượng kinh tế để hoạch định chính sách và quản lý phát triển đô thị.
Cải cách và mở cửa: Từ thời kỳ cải cách của Đặng Tiểu Bình, Thâm Quyến được xem như một “phòng thí nghiệm” cho các chính sách kinh tế mới. Các nhà lãnh đạo ở đây đã thử nghiệm các mô hình kinh tế thị trường tự do trong khuôn khổ kiểm soát của Đảng.
Hợp tác quốc tế: Thâm Quyến thường xuyên tổ chức các hội nghị quốc tế về kinh tế và công nghệ nhằm học hỏi từ các chuyên gia nước ngoài. Tuy nhiên, mọi hợp tác đều được giám sát bởi đảng Cộng sản để đảm bảo không đi ngược lại định hướng chính trị của Trung Quốc.
Kiểm soát chặt chẽ: Dù có học hỏi từ phương Tây, giới lãnh đạo vẫn phải tuân thủ nghiêm ngặt các chỉ đạo từ trung ương. Điều này đôi khi hạn chế khả năng sáng tạo hoặc thử nghiệm những ý tưởng mới mẻ.
Cân bằng giữa phát triển và ổn định: Các nhà lãnh đạo phải đối mặt với áp lực duy trì tăng trưởng kinh tế nhanh chóng trong khi đảm bảo ổn định xã hội – một bài toán khó khi bất bình đẳng xã hội gia tăng và môi trường bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Dân lo về ảnh hưởng Trung Quốc
Đảng thì đang học bài từ Trung Quốc, nhưng dân vẫn có những mối lo năm 2018, vẫn tồn tại cho các đề án đặc khu năm 2025.
Lo ngại về an ninh quốc gia và sự kiểm soát của Trung Quốc: Nhiều người dân lo sợ rằng các đặc khu kinh tế sẽ trở thành công cụ để các nhà đầu tư Trung Quốc thâu tóm đất đai.
Mối đe dọa đối với chủ quyền: Các đặc khu như Vân Đồn, Bắc Vân Phong và Phú Quốc nằm ở những vị trí chiến lược, làm dấy lên lo ngại về việc ảnh hưởng đến an ninh quốc phòng.
Thiếu minh bạch và tham nhũng: Người dân cũng chỉ trích hệ thống pháp lý và quản lý yếu kém, dễ dẫn đến tham nhũng và thất thoát tài sản quốc gia.
Những thay đổi trong cách tiếp cận hiện nay
Khác với năm 2018, đề án 2025 có vẻ có lộ trình rõ ràng hơn, bao gồm điểm mốc hoàn thiện Luật Khu công nghiệp và Khu kinh tế vào tháng 8/2025 để thiết lập khuôn khổ pháp lý.
Tập trung vào cải cách pháp lý: Hiện nay, đảng đang đẩy mạnh cải cách khung pháp lý để đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả trong quản lý các đặc khu kinh tế. Điều này bao gồm việc sửa đổi các luật liên quan đến đầu tư, doanh nghiệp, và hợp tác công-tư nhằm tạo môi trường đầu tư lành mạnh hơn.
Định hướng phát triển bền vững: Các đề án đặc khu kinh tế hiện nay được định hướng tập trung vào công nghệ cao, đổi mới sáng tạo, và phát triển xanh thay vì chỉ tập trung vào ưu đãi thuế hoặc cho thuê đất như luật đặc khu năm 2018. Cơ chế “luồng xanh” cho dự án công nghệ cao cũng giúp rút ngắn thủ tục hành chính, giảm nguy cơ tham nhũng.
Những điểm còn tồn tại
Các đề án 2025 vẫn tồn tại những điểm dẫn đến lo ngại cũ của Luật Đặc khu năm 2018.
Thiếu tham vấn công khai: Dù nhà nước cam kết lấy ý kiến người dân, các cuộc thảo luận về đặc khu kinh tế vẫn diễn ra chủ yếu trong nội bộ Quốc hội và giới chuyên gia. Người dân thường ít có cơ hội phản biện, dẫn đến nghi ngờ về tính minh bạch. Nhà nước cần tổ chức các diễn đàn trực tuyến và hội thảo công khai để người dân đóng góp ý kiến trước khi thông qua luật.
Bóng ma Trung Quốc: Việc cho phép nhà đầu tư nước ngoài lựa chọn luật nước ngoài để giải quyết tranh chấp vẫn tiềm ẩn rủi ro về ảnh hưởng từ Trung Quốc. Đảng nên giới hạn tối đa 50 năm để giảm bớt lo ngại về chủ quyền, đồng thời gia hạn dựa trên hiệu quả dự án. Mặc khác, đảng cần khuyến khích các tập đoàn từ Âu Châu, Nhật Bản, Hàn Quốc thay vì phụ thuộc quá nhiều vào Trung Quốc.
Rủi ro “cuộc đua xuống đáy”: Chính sách ưu đãi thuế và đất đai quá mức có thể dẫn đến cạnh tranh không lành mạnh giữa các địa phương, làm xói mòn nguồn thu ngân sách – một cảnh báo từ Ngân hàng Thế giới.
Tóm tắt
Việc đề xuất các đề án đặc khu kinh tế có thể là cánh cửa tăng trưởng phát triển nhưng cũng có thể là quả bom nổ chậm về gia tăng bất bình đẳng trong xã hội. Hơn nữa, việc đảng chú tâm quá mức vào đặc khu có thể dẫn đến việc đảng xao lãng những điều kiện phát triển đồng bộ ở các địa phương khác.
Đất nước đang đứng trước cơ hội hiện đại hóa nền kinh tế thông qua các đặc khu kinh tế, nhưng thành công phụ thuộc vào cách đảng giải quyết bài toán cân bằng giữa thu hút đầu tư và bảo vệ lợi ích quốc gia. Những điều chỉnh về thuế, phân quyền và giám sát cho thấy nỗ lực học hỏi từ sai lầm năm 2018, nhưng thiếu vắng đối thoại công chúng vẫn là rào cản lớn. Để các đề án đặc khu không lặp lại bi kịch cũ, đảng cần một lộ trình minh bạch, lấy người dân làm trung tâm trong mọi quyết sách.