TS Phạm Đình Bá
(VNTB) – Nắng nóng là hiện tượng thường không được chú ý nhiều như những khủng hoảng khác.
Nắng nóng là hiện tượng thường không được chú ý nhiều như những khủng hoảng khác. Ở Sierra Leone ở Phi châu, đó là công việc toàn thời gian của một phụ nữ.
Những tòa nhà mới mọc lên như cỏ dại, bám vào các sườn đồi và nhô lên trong các kẽ nứt giữa các ngôi nhà. Ở nhiều khu phố, mái tôn của những lán chật chội đến mức chen kín. Cô Kargbo nhìn đâu cũng thấy thủ đô Freetown của Sierra Leone dường như đang tự nuốt chửng mình.
Trong nhiều năm, Kargbo đã chứng kiến quê hương của mình ngày càng đông và dày đặc hơn, ngày càng nóng hơn. Thành phố Freetown, nằm trên một bán đảo nhô ra bờ Đại Tây Dương, luôn trong lành.
Nhưng trong những năm gần đây, những người di cư – nhiều người chạy trốn mùa màng thất bát và các tác động khác của biến đổi khí hậu – đã tràn vào Freetown. Thành phố, nơi chỉ có hơn 1 triệu người sinh sống vào năm 2015, ước tính có khoảng 1,27 triệu người hiện nay.
Và khi dân số tăng lên, cây cối bị cắt đi để nhường chỗ cho những ngôi nhà, nhiệt độ trung bình tăng lên và cư dân bắt đầu phàn nàn rằng cái nóng trở nên không thể chịu nổi.
Giờ đây, với tư cách là “giám đốc nắng nóng” đầu tiên của Freetown, Kargbo có cơ hội trở thành một phần của giải pháp. Cô ấy nói: “Vấn đề khá vô hình”. Mọi người nói, ‘Ồ, đó là Châu Phi, ồ, đó là vùng nhiệt đới,’ nhưng điều đó che giấu mức độ nghiêm trọng của vấn đề nắng nóng.
Khi mọi người nghĩ về thời tiết khắc nghiệt, họ thường nghĩ đến những thảm họa đơn lẻ: bão hay lốc xoáy. Nhưng dựa trên tỷ lệ tử vong, sóng nhiệt là sự kiện thời tiết nguy hiểm nhất — và do biến đổi khí hậu, chúng đang nhanh chóng trở nên tồi tệ hơn.
Trên toàn cầu, số ca tử vong do nhiệt độ cao đã tăng 74% kể từ năm 1980. Vào tháng 6 năm nay, các đợt nắng nóng đã phá kỷ lục về nhiệt độ trên khắp Hoa Kỳ, khiến các nhà khí tượng học dự đoán một mùa hè oi ả khác. Người dân ở các thành phố, nơi nhiệt độ thường nóng hơn vài độ so với các khu vực ngoại ô xung quanh, có nguy cơ đặc biệt cao.
Nhưng vì sức nóng khó nhìn thấy hơn nhiều so với các loại thời tiết khắc nghiệt khác, nên từ lâu rất khó huy động các nguồn lực để làm sao làm giảm tác động xấu của nắng nóng lên đời sống cư dân.
“Ở nhiều chính phủ, bạn có một cơ quan chịu trách nhiệm về thiên tai. Chúng ta đặt tên cho các cơn bão. Chúng ta có các mùa bão, hỏa hoạn và gió mùa.” Theo cô McLeod, giám đốc Trung tâm phục hồi của Quỹ Arsht-Rockefeller tại Hội đồng Đại Tây Dương ở Washington, D.C.
Nhiệt độ cực cao, McLeod và các đồng nghiệp của cô quyết định, cần một đội ngũ quan hệ công chúng chuyên dụng. Vì vậy, năm ngoái, tổ chức này đã yêu cầu các thành phố bổ nhiệm các quan chức có công việc chỉ tập trung vào việc giảm bớt tác động của nhiệt độ cực cao – một vị trí được đặt tên một cách hấp dẫn là “giám đốc nắng nóng”.
McLeod cho biết tổ chức đã đưa ra chương trình này với sự cộng tác của Thị trưởng Hạt Miami-Dade, Daniella Levine Cava, một người ủng hộ lâu năm cho các thành phố đi đầu trong vấn đề biến đổi khí hậu. Tổ chức Arsht-Rockefeller ban đầu cam kết tài trợ cho một cái gọi là “giám đốc nắng nóng” ở mỗi lục địa – cung cấp cái gọi là vốn khởi nghiệp “khiêm tốn” cho các vị trí trung tâm và hỗ trợ kỹ thuật.
Ngày nay, Hạt Miami-Dade, Athens, Santiago và Monterrey, Mexico, cũng có cái gọi là giám đốc nắng nóng thông qua sự hỗ trợ từ tổ chức Arsht-Rockefeller. Hai thành phố Phoenix và Los Angeles đã bổ nhiệm các quan chức tương tự theo cách riêng của họ. Kể từ tháng 11, Kargbo, một cựu nhân viên ngân hàng, đã được bổ nhiệm ở Freetown, Sierra Leon.
Những gì giám đốc nắng nóng làm phụ thuộc phần lớn vào vị trí của họ. Ở các thành phố phương Tây ngột ngạt như Miami, công việc có thể đòi hỏi phải cải thiện khả năng tiếp cận điều hòa không khí, trang bị thêm cho các tòa nhà để mát hơn và ủng hộ việc đặt tên cho các đợt nắng nóng, giống như các cơn bão. Seville, Tây Ban Nha, gần đây đã thông báo sẽ bắt đầu làm như vậy và Miami-Dade đang thử nghiệm một chương trình phân loại các đợt nắng nóng theo mức độ nghiêm trọng.
Nhưng ở một thành phố ven biển châu Phi như Freetown, nơi sức nóng đã xé nát cuộc sống của một số người nghèo nhất thế giới, công việc càng trở nên cấp bách hơn.
Kargbo nói: “Các quốc gia nghèo như của chúng tôi không có các nguồn lực mà chúng tôi cần để thực sự thúc đẩy sự thay đổi. Nhưng chúng tôi là những người đã phải chịu đựng rồi.”
Bởi vì những nơi như Freetown ban đầu ấm áp, nên việc tăng một vài độ có thể là sự khác biệt giữa chỉ nóng và hoàn toàn không thể ở được vì quá nóng.
Vào mùa khô của Freetown – từ tháng 10 đến tháng 3 hoặc tháng 4 – nhiệt độ có thể thường xuyên tăng trên 38 độ Celsius.
Nhưng trong cuộc sống của cư dân Freetown, thời tiết nóng bức tranh giành sự chú ý với hàng loạt nhu cầu khác: thức ăn, chỗ ở, nước sạch, cống rãnh. Các chuyên gia cho rằng, đó là lý do tại sao một công chức đặc biệt tận tâm với nắng nóng lại có thể hướng các nguồn lực vào một vấn đề vừa ngấm ngầm vừa thầm lặng.
“Những gì đang xảy ra ở đây đang trở nên không thể chịu nổi, nhưng nó cũng vô hình,” Kargbo nói. “Chúng tôi phải thuyết phục mọi người ưu tiên điều này trước khi quá muộn.”
Để hiểu tại sao nhiệt độ cực cao lại nguy hiểm ở một thành phố như Freetown, bạn phải đến một trong những khu định cư không chính thức của thành phố này. Những cộng đồng lán đông đúc này — tụ tập trên sườn đồi hoặc cân bằng trên các dải bờ biển lộ thiên — chiếm một phần ba thành phố và là nơi sinh sống của khoảng ba phần năm cư dân.
Ở Portee, một khu định cư lán chạy dọc theo bờ biển ở phía đông của Freetown, hầu hết cây cối trong khu vực đã bị san phẳng để tạo thêm nhà ở. Hiệu ứng, vào mùa khô, là một sức nóng không ngừng dường như đập cả từ trên trời xuống và từ bê tông.
Cư dân phàn nàn về phát ban nhiệt và trẻ em về nhà với bàn chân bỏng rát do chơi trên bê tông. Các gia đình lấy nước từ giếng chung để tạt qua sàn nhà bẩn trong nhà hoặc nhúng chăn vào để hạ nhiệt.
Một phụ nữ nói rằng sức nóng cũng gây ra rủi ro về an ninh. Vì căn lều nhỏ lợp tôn rất nóng và không có điện để chạy quạt nên chị rất ít khi ngủ trong đó. Nhưng ở ngoài trời, chị ấy lại phải tiếp xúc với những tên tội phạm lang thang trên những con phố tối tăm gần đó. Ngay cả khi chị ấy ở trong nhà, cửa sổ và cửa ra vào vẫn mở toang, khiến gia đình chị ấy dễ bị tổn thương.
Chị nói: “Đôi khi những tên trộm đến quanh nhà chúng tôi vì chúng biết chúng tôi không thể đóng cửa sổ.”
Những lời phàn nàn tương tự cũng phổ biến ở Freetown, nhưng xu hướng này chưa được nghiên cứu kỹ lưỡng. “Chúng tôi thiếu bằng chứng để hiểu quy mô của vấn đề,” Kargbo nói.
Kargbo cho biết nhiệt độ tăng làm gia tăng cường độ của nhiều vấn đề mà cư dân gặp phải. Nắng nóng làm cạn kiệt nguồn nước hạn chế cần thiết cho vệ sinh, cũng như hệ thống chăm sóc sức khỏe cộng đồng vốn đã xuống cấp.
Nghèo đói thúc đẩy mọi người chặt bỏ chính những cây có thể giúp khu phố của họ mát mẻ và dễ sống hơn, để bán làm than củi hoặc lấy không gian để dựng thêm lán.
Và bởi vì Sierra Leone đóng góp rất ít vào lượng khí thải toàn cầu, cư dân đôi khi phản đối ý tưởng rằng họ cần phải thay đổi hành vi của mình vì biến đổi khí hậu.
“Có một bà lão trong khu ổ chuột nói với tôi: ‘Chúng tôi không phải là những người gây ô nhiễm bầu trời. Bạn nên đến Mỹ và Trung Quốc và bảo họ thay đổi, chứ không phải chúng tôi,” Hawa Yokie, nhà hoạt động khí hậu ở Freetown, người làm việc trong các sáng kiến trồng cây trong thành phố, nói. “Thật khó để chúng tôi giải thích điều đó, vâng, chính người dân ở các quốc gia đó đang tạo ra những tác động đó, nhưng chúng tôi vẫn là những người phải sống chung với tác động của biến đổi khí hậu.”
Đó là một nghịch lý cốt lõi của nhiều công việc giảm nhiệt, ở Freetown và những nơi khác.
Stephens, giáo sư khoa học và chính sách bền vững tại Đại học Đông Bắc, cho biết: “Hầu hết những người có khả năng thay đổi mức độ con người đang góp phần gây ra khủng hoảng khí hậu không phải là những người phải chịu đựng cái nóng khắc nghiệt.” Cô ấy nói, những công việc như của Kargbo có thể giúp thu hút các nguồn lực cho vấn đề trước khi quá muộn.
Stephens nói: “Có nhiệt độ mà cơ thể bạn có thể hoạt động là điều chúng ta cần coi là quyền của con người, giống như được tiếp cận với thức ăn hoặc nước uống.”
Các chuyên gia chính sách công cũng lập luận rằng nhiệt độ cực cao sẽ cản trở sự phát triển kinh tế. Amir Jina, nhà kinh tế môi trường và phát triển tại Đại học Chicago và là thành viên sáng lập của Phòng thí nghiệm Tác động Khí hậu, chuyên theo dõi các tác động kinh tế xã hội của biến đổi khí hậu trên toàn cầu, cho biết:
“Nhiệt là một dạng bất bình đẳng rất ngấm ngầm. Nhóm ước tính rằng nhiệt độ tăng sẽ khiến các nước châu Phi thiệt hại tới 7% tổng sản phẩm quốc nội của họ trong 20 năm tới, do nhiệt độ cao làm giảm năng suất và tăng tử vong.”
Tuy nhiên, ở Portee, nắng nóng thường được coi là ít gay gắt hơn so với một số vấn đề khác của khu định cư. Các cống lộ thiên, chạy giữa các túp lều lợp tôn, bị tắc nghẽn bởi rác thải và xả dòng nước đen ngòm thối rữa xuống các bãi biển gần đó. Lợn và trẻ em chơi trong dòng nước chảy, và mùi ôi thiu bao trùm khắp các ngôi nhà. Lũ lụt, lở đất và hỏa hoạn là phổ biến. Người dân phải vật lộn để có tiền chăm sóc sức khỏe, cho con cái đi học.
Kargbo lớn lên để trở thành một nhân viên ngân hàng, nhưng cô ấy đã dành vài năm qua làm việc trong chính quyền của thị trưởng Freetown Aki-Sawyerr, một nhà hoạt động khí hậu nổi tiếng. Trước khi trở thành giám đốc nhiệt của thành phố, cô ấy đã đứng đầu bộ phận vệ sinh của thành phố.
“Tôi luôn là người giải quyết vấn đề,” cô nói. Giờ đây, với sự giúp đỡ của Cơ quan Khí quyển và Đại dương Quốc gia Hoa Kỳ (NOAA), cô ấy đang tạo ra “bản đồ nhiệt” đầu tiên của Freetown, bản đồ này sẽ đo nhiệt độ không khí và bề mặt trên toàn thành phố.
Gần đây, văn phòng của cô đã hoàn thành phần đầu tiên của dự án, khảo sát 1.000 hộ gia đình để tìm hiểu cách họ đối phó với cái nóng khắc nghiệt. Chẳng bao lâu nữa, với sự hỗ trợ kỹ thuật từ NOAA, họ dự định tự hoàn thành bản đồ nhiệt của thành phố.
Công việc của Kargbo cũng liên quan đến việc tìm cách giảm bớt những tác động tức thời nhất của nhiệt độ cực cao. Khi cô và những người khác nhận thấy rằng những người phụ nữ bán hàng hóa thiết yếu của thành phố ở các khu chợ ngoài trời phải dành nhiều giờ dưới ánh nắng chói chang, không che chắn, họ đã nghĩ ra những tấm vải che phủ, được thiết kế để đẩy nước và cản nhiệt, có thể được xâu thành chuỗi trên các quầy hàng của người bán hàng.
Kargbo cũng đang thực hiện dự án cây xanh cho thành phố Freetown, nhằm mục đích trồng 1 triệu cây vào cuối năm nay và thành lập một đội đặc nhiệm về sức khỏe liên quan đến nắng nóng.
Một năm sau thí nghiệm về vai trò của giám đốc nắng nóng, kết quả không ấn tượng lắm, ở Freetown hay ở nhiều thành phố khác – mặc dù đó có lẽ chính là vấn đề.
Nhiệt giết người theo những cách thường là không ồn ào và các giải pháp cũng có thể là làm việc trong thầm lặng.
Cán bộ nhiệt của Athens đã phát triển các hướng dẫn quản lý nhiệt mà cô ấy hy vọng sẽ phân phát cho các thành phố khác của Hy Lạp. Giám đốc nắng nóng ở hạt Miami-Dade đã phát động một chiến dịch nâng cao nhận thức cộng đồng về cách mọi người có thể tự bảo vệ mình khỏi nắng nóng và phát triển một kế hoạch ba năm để giảm tử vong và bệnh tật do nhiệt độ quá cao.
McLeod cũng hy vọng rằng việc có các quan chức chính phủ tận tâm giải quyết vấn đề có nghĩa là luôn có người để mắt đến vấn đề, ngay cả khi thế giới tập trung vào nơi khác.
Kargbo cho biết công việc của cô là đưa biến đổi khí hậu vào chương trình nghị sự, tuy nhiên còn nhiều thứ khác đang thu hút sự chú ý của thế giới.
Cô ấy nói: “Mọi người đang trải qua biến đổi khí hậu và tôi đang ở vị trí có quyền lực để làm điều gì đó về cách họ trải nghiệm nó. Điều đó đánh thức tôi dậy để làm việc sớm mỗi ngày.”
_____________
Nguồn:
Experience – Ryan Lenora Brown. Every city needs a ‘chief heat officer’. 26/06/2023; Available from: https://expmag.com/2022/06/every-city-needs-a-chief-heat-officer/.