Hà Nguyên
(VNTB) – Từ chuyện nghị định của chính phủ thời Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng liên quan đến chuyện “độc quyền phát quà từ thiện”, cho thấy về căn cơ, có lẽ cần trao thêm quyền cho tòa án Việt Nam.
Tòa án hành chính hiện nay chỉ được quyền xét xử đối với quyết định hành chính của từ bộ trưởng trở xuống, mà không được quyền phán xét đối với nghị định của Chính phủ, Quyết định của Thủ tướng và thông tư của các bộ.
Không chỉ thế, với các quy định hiện nay về văn bản quy phạm pháp luật là quy tắc xử sự chung, được áp dụng lặp đi lặp lại nhiều lần đối với cơ quan, tổ chức, cá nhân. Và quyết định hành chính, là văn bản do cơ quan hành chính nhà nước ban hành quyết định về một vấn đề cụ thể trong hoạt động quản lý hành chính được áp dụng một lần đối với đối tượng cụ thể.
Tòa án hành chính hiện nay cũng không được quyền xét xử đối với những văn bản quy phạm pháp luật, trong đó có các văn bản của hội đồng nhân dân và ủy ban nhân dân các cấp tỉnh, huyện, xã.
Từ đó dẫn đến một số lượng rất lớn các cơ quan trên phạm vi cả nước được ban hành các văn bản có khả năng tác động lớn tới đời sống kinh tế xã hội, nhưng lại thoát khỏi chế tài của tòa án về sự sai trái của nó so với quy định của Luật do Quốc hội ban hành.
Về lý thuyết, Tòa án hành chính ngoài việc xét xử các tranh chấp liên quan đến những quyết định hành chính cá biệt, Tòa hành chính đưa ra phán quyết về tính hợp pháp của các văn bản pháp quy.
Mỗi công dân, tổ chức, chỉ cần chứng minh rằng mình có lợi ích liên quan, đều có quyền khởi kiện đề nghị Tòa án xem xét tính hợp pháp của một văn bản quy phạm do cơ quan hành chính ban hành.
Ra trước Tòa, sự đúng đắn của một quy phạm pháp luật hành chính có thể được xem xét dưới nhiều góc độ: văn bản ấy được ban hành đúng thẩm quyền và trình tự thủ tục không, có dựa trên những căn cứ pháp luật chính xác không, nội dung và hình thức có phù hợp pháp luật, thậm chí có phù hợp với các nguyên tắc chung của pháp luật hay không.
Kiểm tra của Tòa hành chính cho phép đưa ra khuôn mẫu về cách hành xử của công quyền. Nhờ sự giám sát của Tòa hành chính, một văn bản trái với văn bản cấp trên sẽ không thể tồn tại trong hệ thống pháp luật. Ngay cả khi cơ quan hành chính có quyền tự quyết, những quyết định đưa ra trong trường hợp tùy nghi – dưới sự đánh giá của Tòa – vẫn phải thỏa mãn các yêu cầu hình thức tối thiểu về thẩm quyền và trình tự, thủ tục.
Quyền năng của Tòa hành chính trong bảo vệ tính thống nhất của pháp luật là rất lớn, do đặc trưng của loại tòa này: nằm trong lĩnh vực luật công và đối tượng xét xử là các hành động của công quyền.
Thậm chí nhiều khi thẩm phán không chỉ phán xét tính hợp hiến, hợp pháp trong hành vi của công quyền theo các quy chuẩn đã có, mà còn có thể tự đánh giá chúng theo các nguyên lý ngoài pháp luật, theo lương tri của thẩm phán – nếu ở đó pháp luật còn có “lỗ hổng”.
Bởi luật pháp có thể im lặng, nhưng quyền tài phán vẫn bắt buộc phải hành động nếu như có sự khẩn cầu từ phía người dân.
“Trong hiến pháp của các nước, bất kể bản chất của nó là như thế nào, đều có một điểm nơi đó nhà lập pháp bị buộc phải cầu viện đến lương tri con người và đạo đức công dân. Trong trường hợp các nền cộng hòa, điểm này càng gần càng thấy rõ nét, còn trong trường hợp các nền quân chủ chuyên chế thì điểm này càng bị xa và càng bị che giấu kỹ, nhưng nó vẫn cứ tồn tại đâu đó. Không có nước nào mà luật pháp lại đủ sức tiên liệu tất cả mọi điều và ở đó các thiết chế lại thay thế được cho cả lý trí lẫn tập tục” (*). Và đây là mảnh đất để các thẩm phán có thể thực hiện quyền năng diễn dịch pháp luật của mình.
Như vậy bên cạnh chuyện cần thiết tăng quyền cho Tòa án hành chính ở Việt Nam, thì cần kíp vẫn là đội ngũ thẩm phán phải thực sự độc lập với tuyên thệ chỉ phụng sự công lý, không chịu bất kỳ sự lệ thuộc/ phụ thuộc nào vào đảng chính trị – kể cả trong bối cảnh Việt Nam là quốc gia độc đảng toàn trị.
______________
Chú thích:
(*) Alexis de Tocqueville, Nền dân trị Mỹ, Phạm Toàn dịch, nhà xuất bản Tri thức, Hà Nội, 2006, trang 269 – 270.