VNTB – Bài học kinh doanh đắt giá nhất của Jack Ma: Trung Quốc chỉ có một lãnh đạo
Anh Khoa dịch
(VNTB) – Doanh nhân tỷ phú này sánh ngang với những huyền thoại công nghệ hàng đầu của Mỹ nhưng Jack Ma đã không chú ý đến những lời cảnh báo rằng Tập Cận Bình là người có quyền lực tối cao
Chú thích ảnh: Jack Ma tham dự Hội nghị Trí tuệ Nhân tạo Thế giới 2018 tại Thượng Hải.
Tác giả: Keith Zhai, Lingling Wei và Jing Yang
Ngày 20 tháng 8 năm 2021
Thông minh và đầy tham vọng, Jack Ma đã xây dựng một trong những đế chế kinh doanh lớn nhất Trung Quốc từ con số không, tạo ra hàng tỷ đô la của cải và mang lại đổi mới kỹ thuật số đến với hàng trăm triệu người. Ông ấy không phải là Jeff Bezos, Elon Musk hay Bill Gates của Trung Quốc mà ngang hàng với họ.
Giờ đây, Jack Ma đã gần như biến mất hoàn toàn trước công chúng, một phần cũng là vì thiên hướng được ăn cả, ngã về không mà ông ấy và những công ty công nghệ thế kỷ 21 khác cùng chia sẻ.
Tiến bộ công nghệ, từng được coi là động lực hữu ích để Trung Quốc bắt kịp phương Tây, giờ đã được xem như mối đe dọa đối với Đảng Cộng sản cầm quyền. Do đó, Tập Cận Bình, nhà lãnh đạo quyền lực nhất của Trung Quốc trong nhiều thập niên, đang viết lại các quy tắc kinh doanh cho nền kinh tế lớn thứ hai thế giới.
Theo những người quen của Jack Ma, ông đã không theo kịp với những quan điểm đang thay đổi của Bắc Kinh và không đánh giá đúng mức rủi ro của việc không điều chỉnh kịp thời. Họ nói ông đã không lắng nghe cảnh báo trong nhiều năm. Ông ta cư xử giống một doanh nhân Mỹ quá.
Việc ông Ma rút lui khỏi sân khấu thế giới sau một bài phát biểu thẳng thắn như thường lệ vào tháng 10, ông chỉ trích các cơ quan quản lý Trung Quốc kìm hãm đổi mới tài chính. Tập Cận Bình đã đích thân can thiệp vài ngày sau đó để chặn đợt phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng trị giá kỷ lục, hơn 34 tỷ đô la của tập đoàn Ant Group, công ty công nghệ tài chính của ông Ma. Kể từ đó, Tập đoàn Ant buộc phải tái cơ cấu hoạt động kinh doanh, khiến nhân viên và nhà đầu tư của công ty rơi vào tình trạng tiến thoái lưỡng nan.
Bắc Kinh đã thẳng tay đàn áp khu vực tư nhân của Trung Quốc, phạt tiền và tiến hành các cuộc điều tra nhằm buộc các công ty của ông Ma, cũng như một số công ty khác như hãng gọi xe khổng lồ Didi Global Inc. và ByteDance Ltd., chủ sở hữu của TikTok, phải phục vụ lợi ích của nhà nước tích cực hơn. Các công ty hiện nắm giữ rất nhiều vốn và dữ liệu người dùng đã phát triển vượt tầm kiểm soát của chính phủ.
Những người biết nhiều về hoạt động của ông cho biết ông Ma, 56 tuổi, đã đổi lịch trình công tác và các gặp gỡ các nhà lãnh đạo thế giới dày đặc snh chơi gôn và đọc các tác phẩm Lão giáo. Theo họ và những bức ảnh về tác phẩm nghệ thuật của ông được tờ The Wall Street Journal xem, ông Ma đã thuê thầy về dạy vẽ sơn dầu, ông bắt đầu học vẽ chim và hoa, sau đó chuyển sang trừu tượng.
Những người quen thuộc với các hoạt động của ông cho biết ông cũng đã đến Bắc Kinh để cố giải quyết ổn thỏa mọi việc. Quan chức cho biết làm vậy đã quá muộn và chẳng thấm vào đâu. Ông Ma đã lạc lối quá xa. Tham vọng và bản tính thẳng thắn của ông vốn là những đặc điểm thu hút nhiều người ở Trung Quốc, sẽ không còn được dung thứ trong tình trạng kiểm soát chặt chẽ của ông Tập và đảng cầm quyền.
Các cơ quan chính phủ Trung Quốc liên quan đến việc quản lý các công ty của ông Ma, như Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc, Ủy ban Quản lý Ngân hàng và Bảo hiểm Trung Quốc và Cục Quản lý Nhà nước về Quy chế Thị trường, đã không trả lời yêu cầu bình luận. Văn phòng thông tin của Quốc vụ viện, nội các Trung Quốc, đã không trả lời các câu hỏi bằng văn bản.
Ông Ma lẽ ra nên tập trung vào việc “trả ơn Đảng thay vì chỉ tập trung vào lợi ích của riêng mình”, một quan chức Bắc Kinh cho biết. Điều đó có nghĩa là giữ mình để không trở nên quá nổi, hỗ trợ nhiều hơn cho các doanh nghiệp chính phủ và chia sẻ lợi nhuận của công ty cho xã hội nhiều hơn.
Những người bênh vực ông Ma cho biết ông đang bị trừng phạt vì làm theo cách đã giúp cho các ông trùm công nghệ phương Tây thành công- thúc đẩy đổi mới, muốn thống trị thị trường, tạo ra sản phẩm mới, vận động hành lang để nới lỏng luật lệ và kiếm tiền. Họ ghi nhận sự năng động, lôi cuốn và lề lối làm việc của ông ấy đối với sự thành công của Ant và công ty thương mại điện tử khổng lồ Alibaba Group Holding Ltd.
Ông Ma “muốn trở thành một tiếng nói mang tính xây dựng trong các cuộc thảo luận công khai về các vấn đề phức tạp như luật tài chính kỹ thuật số“, Fred Hu, cựu chủ tịch Goldman Sachs ở Trung Quốc và là người sáng lập Primavera Capital Group, một công ty cổ phần tư nhân đã đầu tư vào Ant, cho biết.
Ông Hu, một giám đốc độc lập trong hội đồng quản trị của Ant cho biết: “Tôi cho rằng mối quan hệ của Jack với các cơ quan quản lý là tích cực và lành mạnh.”
Người phát ngôn của ông Ma cho biết thông tin chi tiết về các hoạt động của ông được Tờ The Wall Street Journal đưa tin không “dựa trên sự thật mà dựa trên những ý kiến không có căn cứ và / hoặc quan sát của người thứ ba” và không bình luận gì thêm.
Mối quan hệ chua chát của ông Ma với giới lãnh đạo Trung Quốc dựa trên các cuộc phỏng vấn với các quan chức chính phủ và cố vấn chính sách ở Bắc Kinh, với các cộng sự kinh doanh hiện tại và trước đây của ông Ma cũng như các nhà đầu tư và nhân viên trong công ty của ông.
Làm theo trái tim
Khi ông Ma bắt đầu khởi nghiệp vào những năm 1990, ông đã bị lôi cuốn do tiềm năng của Internet trong việc phát triển xã hội Trung Quốc vào thời điểm quốc gia này gia nhập kinh tế toàn cầu mới. Đôi khi, ông xuất hiện không báo trước tại văn phòng chính phủ để xin được tham gia các cuộc họp nhằm giải thích tầm nhìn của mình.
Sau khi ra mắt nền tảng kinh doanh cho doanh nghiệp Alibaba vào năm 1999, nhiều quan chức cấp cao đã ủng hộ ý tưởng của ông. Cựu thủ tướng Ôn Gia Bảo tự cho mình là “học trò nghiêm túc” của ông Ma.
Alibaba bùng nổ vào cuối những năm 2000, và ông Ma xuất hiện trên các áp phích và màn hình TV treo trong các cửa hàng tiện lợi và tại các khu vực chờ sân bay và phòng chờ ga đường sắt trên khắp Trung Quốc. Hàng triệu người nghe ông nói về những bí quyết thành công. “Sự thành công hay thất bại của một công ty thường phụ thuộc vào việc người sáng lập có thể làm theo trái tim của mình hay không,” ông nói trong một trong những bài phát biểu đầu tiên.
Các quan chức chính phủ ca ngợi việc làm của ông. Trong đó có Tập Cận Bình, vào đầu những năm 2000 Tập Cận Bình là lãnh đạo cấp cao nhất của tỉnh Chiết Giang, nơi Alibaba đặt trụ sở. Tập Cận Bình đã thúc đẩy các công ty khởi nghiệp cho phù hợp với chính sách của Trung Quốc vào thời điểm đó.
Một cựu quan chức Chiết Giang nhớ lại: “Ông ấy khuyến khích các công ty như Alibaba mở rộng quy mô vì chúng có lợi cho quốc gia. Báo chí nhà nước đưa tin, sau khi rời Chiết Giang vào năm 2007 sang làm lãnh đạoThượng Hải, Tập Cận Bình đã đến thăm Alibaba và hỏi, “Anh có thể đến Thượng Hải và giúp chúng tôi phát triển không?”
Ngay từ đầu, ông Ma đôi khi cảm thấy lẽ ra ông nên giữ kín một số yếu tố trong kế hoạch kinh doanh của mình hơn, đặc biệt là những ý tưởng đã vượt qua ranh giới pháp lý.
Porter Erisman, phó chủ tịch Alibaba từ năm 2000 đến năm 2008, cho biết trong cuộc họp tại trụ sở công ty vào năm 2003, quan chức chính phủ đã tỏ ra lo lắng về dự án mới nhất của ông Ma, một nền tảng có tên là Taobao cho phép người ta bán hàng hóa trực tiếp cho nhau trên mạng internet.
“Một số người đã sốc đến mức, ‘Khoan đã, cái gì thế này? Ông ấy đang nói về những người, không bị kiểm soát, bán những hàng hóa cho nhau?”, Ông Erisman, tác giả của quyển “Alibaba’s World”, nhớ lại.
Cảm nhận được sự khó chịu của các quan chức, ông Ma nhanh chóng thay đổi chủ đề và dẫn khách đi tham quan công ty, ông Erisman nói.
Có được thành công, Jack Ma ngày càng trở nên dạn dĩ hơn và không ai cản trở ông được. Ông ấy đã cho ra dịch vụ thanh toán trực tuyến Alipay cho các giao dịch trên nền tảng thương mại điện tử của Alibaba, mặc dù dịch vụ này đe dọa sự thống trị của các ngân hàng quốc doanh của Trung Quốc.
Ông Ma nói, các ngân hàng Trung Quốc đã hỗ trợ đủ các doanh nghiệp nhỏ vì tập trung quá nhiều vào các doanh nghiệp nhà nước. “Nếu các ngân hàng không thay đổi, chúng tôi sẽ thay đổi các ngân hàng,” ông Ma nói tại một hội nghị năm 2008.
Sau khi Tập Cận Bình trở thành chủ tịch nước vào năm 2013, bầu không khí tự do trong khu vực tư nhân từng thịnh hành dưới thời các lãnh đạo tiền nhiệm Giang Trạch Dân và Hồ Cẩm Đào bắt đầu suy yếu. Tập Cận Bình tuyên bố rằng “ doanh nghiệp nhà nước không được suy yếu mà phải được củng cố”.
Sự thay đổi ở Bắc Kinh diễn ra đồng thời với quá trình phát triển toàn cầu của Jack Ma – và dường như ông không nhận ra sự thay đổi này. Năm 2014, Alibaba đã huy động được 25 tỷ USD trong lần bán cổ phiếu đầu tiên trên Sàn giao dịch chứng khoán New York, một trong những đợt bán cổ phiếu lớn nhất được ghi nhận, vượt qua mức chào bán của Facebook. “Những gì chúng tôi nhận được ngày hôm nay không phải là tiền,” ông Ma nói trong một bài phát biểu ngày hôm đó. “Những gì chúng tôi nhận được là niềm tin. Mọi người tin tưởng chúng tôi. “
Ông Ma tuyên bố rằng ông cảm thấy thích thú khi khiến cho các doanh nghiệp nhà nước của Trung Quốc khó chịu. “Nếu ai đó cần phải vào tù vì Alipay, hãy để tôi đi,” ông nói trong một cuộc phỏng vấn trên truyền hình năm 2015 ở Mỹ.
Các quan chức Trung Quốc ngày càng lo ngại về sức mạnh thị trường ngày càng mở rộng của Alibaba và Ant, vốn phát triển từ Alipay, một ứng dụng thanh toán được hơn một tỷ người tiêu dùng sử dụng. Các nhà quản lý tin rằng Ant đã sử dụng dữ liệu thu thập được từ người dùng Alipay để đạt được lợi thế không công bằng trước các ngân hàng và gây khó khăn cho nhà nước trong việc giám sát rủi ro tín dụng.
Vào năm 2015, cơ quan quản lý thị trường của Trung Quốc đã đưa ra một báo cáo cho biết nhiều sản phẩm được bán trên Taobao của Alibaba là hàng giả, kém chất lượng hoặc hàng cấm. Một số sản phẩm vi phạm quyền nhãn hiệu, báo cáo này cho biết.
Alibaba đe dọa sẽ nộp đơn khiếu nại chính thức. Ông Ma đã bay đến Bắc Kinh và gặp người đứng đầu Cục Quản lý Nhà nước về Công nghiệp và Thương mại, cơ quan đã đưa ra báo cáo này. Cuối ngày hôm đó, cơ quan quản lý đã xóa báo cáo khỏi trang web của mình và gọi đó là bản ghi nhớ nội bộ, không phải là một tài liệu chính thức. “Chúng tôi cảm thấy được minh oan”, Alibaba cho biết.
Không rõ điều gì đã gây ra sự đối mặt. “Tôi đã nhiều lần nhấn mạnh với Jack Ma rằng, “Anh không nằm ngoài vòng pháp luật”, Zhang Mao, khi đó là người đứng đầu cơ quan công nghiệp và thương mại, cho biết trong một cuộc phỏng vấn trên truyền hình năm 2016.
Tuy nhiên, việc nhượng bộ của cơ quan trên đã tạo ấn tượng cho nhiều người ở Trung Quốc rằng Alibaba đủ mạnh để thách thức chính phủ.
Quan chức Trung Quốc cũng đã xem xét kỹ Yu’e Bao, một sản phẩm đầu tư do Ant tạo ra vào năm 2013. Hàng trăm triệu người có thể sử dụng Alipay để chuyển tiền mặt vào các tài khoản có lãi suất cao hơn quá mức các ngân hàng quốc doanh Trung Quốc trả.
Quỹ chính của Yu’e Bao đã trở thành quỹ thị trường tiền tệ lớn nhất thế giới vào năm 2018, với số tài sản được quản lý tương đương 244 tỷ đô la.
Các nhà quản lý đã ra lệnh cho Ant thu hẹp quỹ này vì lo ngại rằng có quá nhiều rủi ro.
Đến lúc đó, sự chia rẽ giữa ông Tập và ông Ma đã được công khai.
Hết giờ rồi
Một cuộc họp vào tháng 9 năm 2015 tại Seattle với sự tham dự của Tập Cận Bình cùng các giám đốc điều hành cấp cao của Hoa Kỳ và Trung Quốc, gồm cả Jack Ma và giám đốc điều hành khi đó của IBM là Ginni Rometty. Mỗi người có ba phút để nói chuyện trước nhà lãnh đạo Trung Quốc hiện đang ở Hoa Kỳ trong chuỵến thăm cấp nhà nước.
Tất cả đều phát biểu trong khoảng thời gian quy định, ngoại trừ ông Ma. Theo những người có mặt, Jack Ma nói trong 10 phút về việc Trung Quốc nhìn nhận thế giới ra sao và những gì các công ty Trung Quốc có thể làm để cải thiện quan hệ Mỹ-Trung.
Một người quen thuộc với quan điểm của Tập Cận Bình cho biết ông ấy “chắc chắn không vui”. Đây là lần cuối cùng ông Ma được mời nói chuyện trước lãnh đạo Trung Quốc. Người phát ngôn của ông Ma nói rằng điều này không đúng sự thật nhưng không nói rõ chi tiết.
Ông Ma đã được Tổng thống Barack Obama mời tới dự bữa trưa riêng tại Nhà Trắng ở Washington. Ông đã nói chuyện về thương mại điện tử với Tổng thống Pháp lúc bấy giờ là François Hollande tại Điện Élysée ở Paris.
Đầu năm 2017, ông Ma đã gặp gỡ Tổng thống mới đắc cử Donald Trump. Trước máy quay, hai người bước vào sảnh Trump Tower ở Manhattan, nơi ông Trump ca ngợi vị khách của mình là “một doanh nhân vĩ đại, vĩ đại.”
Vào sinh nhật lần thứ 18 của Alibaba năm đó, ông Ma đã hóa trang thành Michael Jackson và nhảy theo bài hát “Billie Jean” trước khoảng 40.000 nhân viên, một màn trình diễn được hàng triệu người xem trên YouTube.
Trong khi hình ảnh của ông Ma ở nước ngoài khởi sắc, thì cổ phiếu của ông ở quê nhà lại sụt giảm. Văn phòng riêng của ông đôi khi gửi đề xuất tới lãnh đạo Trung Quốc thông qua một văn phòng trong Ủy ban Trung ương Đảng Cộng sản của ông Tập. Ông Ma chỉ thỉnh thoảng nhận được hồi âm.
Tình trạng này“giống như viết thư tình cho người yêu, nhưng không nhận được hồi âm.”
Người phát ngôn của ông Ma cho biết văn phòng cá nhân của ông Ma không gửi báo cáo thường xuyên cho ủy ban này.
Quá lớn
Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc vào năm 2017 đã yêu cầu các ngân hàng cắt liên kết trực tiếp với Alipay và các công ty thanh toán phi ngân hàng khác và thay vào đó chuyển hướng thanh toán trực tuyến đến một nền tảng do ngân hàng trung ương thiết kế.
Ngân hàng trung ương trong các tài liệu nội bộ đã chỉ trích Ant vì đã can thiệp vào dòng tiền lưu thông bằng cách thúc đẩy một “xã hội không dùng tiền mặt”. Cũng có những lo ngại tại ngân hàng trung ương rằng khó có thể giải cứu cho tập đoàn Ant nếu có khủng hoảng tài chính.
Khi Bắc Kinh thẳng tay đàn áp các doanh nhân khác, ông Ma đã phô trương kỹ năng quản lý rủi ro chính trị. Ông Ma cho biết trong một cuộc phỏng vấn năm 2017: “Chúng tôi luôn đi trước các cơ quan quản lý một bước – chúng tôi phải làm như vậy.”
Năm tiếp theo, Tập Cận Bìnhđã triệu tập khoảng 50 doanh nhân đến Đại lễ đường Nhân dân Trung Quốc. Ông Ma không được mời.
Các nhà quản lý đã nêu lên những lo ngại về các sản phẩm khác của Ant, như Huabei, một dịch vụ giống như thẻ tín dụng ảo giúp thúc đẩy chi tiêu của người tiêu dùng. Huabei phổ biến ở những khách hàng trẻ tuổi ở Trung Quốc sau khi ra mắt vào năm 2015.
Ant ban đầu chủ yếu sử dụng chứng khoán bảo chứng bằng tài sản để tài trợ cho các khoản vay của Huabei, thay vì sử dụng tiền gửi như các ngân hàng vẫn làm. Vào cuối năm 2017, ngân hàng trung ương đã hạn chế khả năng của Ant và các bên cho vay khác phát hành các công cụ nợ như vậy để tài trợ cho các khoản vay; họ cảnh giác trước đòn bẩy quá lớn trong hệ thống tài chính.
Ant đã hợp tác với các ngân hàng để cung cấp vốn. Ant giải quyết hầu hết rủi ro nhưng không chia sẻ đầy đủ phương pháp họsử dụng để đánh giá mức độ tín nhiệm của người vay. Điều đó đã tạo ra những vấn đề nan giải mới cho các cơ quan quản lý.
Đến tháng 6 năm 2020, dư nợ tín dụng của Huabei chiếm gần một phần năm tổng nợ ngắn hạn của các hộ gia đình ở Trung Quốc.
Rào cản cuối cùng
Vào mùa hè năm ngoái trong một chuyến đi đến Hợp Phì, một thành phố của Trung Quốc nằm ở phía đông bắc tâm chấn của đại dịch Covid-19, ông Ma đã mời các nhân viên y tế một bữa tiệc lẩu để cảm tạ. Một báo cáo truyền thông địa phương gọi ông ta là “Thầy Ma” và nói rằng ông ta hát opera cho khách.
Lãnh đạo cấp cao tỏ ra khó chịu. Bắc Kinh cho rằng họ có công lớn trong phản ứng với dịch Covid-19 của Trung Quốc và một số quan chức cho rằng việc cảm ơn những người thuộc tuyến đầu không phải là việc của ông Ma.
Khi Ant đệ trình bản cáo bạch IPO vào tháng 8 năm ngoái, lần đầu tiên Ant đã tiết lộ dữ liệu tài chính chi tiết. Một số nhà quản lý kinh ngạc khi thấy hoạt động kinh doanh cho vay của Ant đã lớn đến như vậy. Quan chức nhắc lại sự cần thiết phải quản lý các rủi ro tài chính tiềm ẩn. Họ cũng tìm cách ngăn cản các tỷ phú và những nhân vật quyền lực khác đầu tư vào Ant trở nên giàu hơn.
Một số nhà đầu tư Trung Quốc phàn nàn rằng Ant ngạo mạn khi quảng bá IPO, tập đoàn yêu cầu mọi nhà đầu tư phải thuyết trình nếu muốn mua cổ phiếu và hạn chế quyền tham dự các cuộc họp với ban quản lý công ty.
Mặc dù Ant được cho là sẽ im hơi lặng tiếng trước khi IPO, ông Ma đã phát trực tiếp một buổi song ca vào tháng 9 năm ngoái với Faye Wong, một siêu sao nhạc pop Trung Quốc.
Công ty này đã bị người dùng mạng xã hội chỉ trích khi công bố vào tháng 10 rằng Ant sẽ giao dịch trên Sàn giao dịch chứng khoán Thượng Hải với mã 688688, dãy số đẹp. Việc Ant có được một bộ số nhiều người thèm muốn như vậy được coi là một dấu hiệu của quyền lực.
Vào đêm trước bài phát biểu vào tháng 10 của ông Ma chỉ trích các cơ quan quản lý, ông đã cảnh báo các nhân viên rằng ông dự định phê phán chính quyền cách mạnh mẽ.
Trong vòng vài giờ sau bài phát biểu, các nhà quản lý nhà nước đã bắt đầu tổng hợp các báo cáo về các công ty của ông Ma, như Ant đã sử dụng các sản phẩm tài chính kỹ thuật số để khuyến khích vay và chi tiêu quá mức, đe dọa nền kinh tế Trung Quốc ra sao.
Ông Tập đã hủy bỏ IPO của Ant. Chuyến đi lên đỉnh của ông Ma đã kết thúc.
Nhiều tuần sau, các giám đốc điều hành cấp cao của Alibaba đã nhận trách nhiệm. Ông Ma nói với họ rằng họ đã sai. Ông nói, thất bại trong đợt IPO, được dự tính là thành tựu đỉnh cao của ông, là lỗi của ông.
Nguồn: WSJ