Ts Phạm Đình Bá
Lịch sử đầy rẫy những ví dụ về các tác nhân nhà nước và tư nhân tịch thu một cách có hệ thống tài sản từ một nhóm mà không có sự đồng ý và không trả tiền bồi thường và sau đó chuyển tài sản đó sang một nhóm khác. Hành động này là tước đoạt tài sản. Trong một số trường hợp, dân oan đã tạo ra những tiếng nói vang dội cho sự đền đáp trong quá trình chuyển đổi từ chế độ vi phạm quyền tư pháp tài sản sang một thể chế mới.
Trong quá khứ, một số chính phủ Cộng sản ở Đông Âu đã tước đoạt tài sản từ giai cấp không thông với đảng để phân phát cho các giai cấp đỏ. Sau sự sụp đổ của các chính phủ này, các chủ sở hữu bị tước đoạt tài sản ở Cộng hòa Séc, Estonia, Đức, Hungary, Latvia, Litva và Slovakia đã yêu cầu chính phủ mới bồi thường. Để xoa dịu những dân mới có quyền đi bầu nầy, các chính phủ chuyển tiếp đã phải xác định làm thế nào để giải quyết vấn đề tranh chấp tài sản đã xảy ra trong thời Cộng sản.
Công lý chuyển tiếp là nghiên cứu về các cơ chế được sử dụng bởi các cộng đồng, quốc gia và cộng đồng quốc tế để thúc đẩy tái thiết xã hội bằng cách giải quyết các di sản của các vi phạm nhân quyền có hệ thống từ thể chế độc đoán trước thời gian chuyển tiếp. Ví dụ, có các tài liệu tư pháp trong thời gian chuyển tiếp thảo luận về cách các chính phủ mới có thể đối phó với các vi phạm trong quá khứ về các quyền dân sự và chính trị như giam giữ, giết người, lạm dụng tình dục và tra tấn.
Cũng đã có thảo luận về giá trị của các ủy ban điều tra sự thật và các vụ truy tố quốc gia hay quốc tế liên quan đến những vi phạm này. Bất chấp những kinh nghiệm quan trọng của các quốc gia ở Đông Âu và Nam Phi, Irac và Rwanda, tài liệu tư pháp chuyển tiếp về cách giải quyết các vi phạm quyền sở hữu trong quá khứ ít được phát triển.
Khi các quốc gia chuyển tiếp có ý chí chính trị để giải quyết hành vi trộm cắp tài sản trong quá khứ và thúc đẩy tái thiết xã hội, câu hỏi lâu dài là: Làm thế nào một nhà nước chuyển tiếp có thể hoàn thành các mục tiêu này? Câu trả lời cho câu hỏi nầy là phức tạp và tùy thuộc rất cao vào ngữ cảnh của thời gian chuyển tiếp.
Một trong những vấn đề quan trọng nhất mà các chính phủ chuyển đổi phải đối mặt là những gì họ nên làm về các vi phạm tài sản trong quá khứ. Tuy nhiên, có ít dữ liệu về các lựa chọn mà một nhà nước chuyển tiếp có thể dùng để hướng dẫn cách giải quyết vấn đề. Trên nguyên tắc, với ý chí chính trị để giải quyết nạn trộm cắp tài sản trong quá khứ, có ba lựa chọn: (1) duy trì hiện trạng tài sản hiện tại, (2) hoàn toàn hoặc một phần trở lại hiện trạng tài sản trước khi bị chiếm đoạt hoặc (3) tạo ra một phân phối tài sản hoàn toàn mới trong hiện trạng hiện tại.
Có sự đồng thuận của các luật gia hoạt động trong lĩnh vực liên hệ về một điều. Dù lựa chọn trạng thái chuyển tiếp nào, thì quá trình ra quyết định của một trong ba lựa chọn trên là rất quan trọng. Đảm bảo tính hợp pháp và hậu quả lâu dài về sự lựa chọn đòi hỏi một cuộc đối thoại công khai, đầy đủ thông tin, với sự tham dự của tất cả các bên có liên hệ. Một cách giải quyết cần tránh xa là giải quyết các vấn đề phức tạp nầy bằng một quá trình ít tốn thời gian, ít tốn kém, hay là áp đặt các quyết định từ giới lãnh đạo mới.
Ví dụ, một chính phủ mới có thể quyết định duy trì hiện trạng tài sản hiện tại vì chính phủ nầy không có khả năng hành chánh để phân phối lại tài sản. Mặc dù đây là một quyết định quan trọng, nhưng điều quan trọng hơn là bản chất có sự tham gia của các bên liên hệ đến quá trình ra quyết định. Nếu hiện trạng tài sản đã bị xáo trộn bởi sự bất bình đẳng dựa trên tài sản, phần lớn, từ việc lấy đất trong quá khứ, thì quyết định từ trên xuống về phân chia lại các thỏa thuận tài sản có thể dẫn đến sự phẫn nộ và cảm giác bất công. Ngược lại, nếu quyết định là kết quả của một cuộc đối thoại công khai, bao quát, các nghiên cứu cho thấy rằng dân chúng có thể sẽ cảm nhận các quyết định nầy như là các quyết định chính đáng và công lý đã được phục hồi.
Trong khi tầm quan trọng của việc tham gia của công chúng trong quá trình quyết định giải quyết vấn đề phần lớn không thể tranh cãi trong các bài nghiên cứu về vấn đề tư pháp tài sản và chuyển tiếp, mức độ kiểm soát sự tham gia của công chúng trong quá trình nầy là một vấn đề gây ra rất nhiều tranh cãi. Ở cấp độ tham gia rất cơ bản, chính quyền mới giáo dục công chúng về các lựa chọn, quyền và trách nhiệm, nhưng thông tin chỉ chảy theo một hướng. Đây không phải là sự tham gia thực sự.
Mức độ tham gia vừa phải liên quan đến sự tham gia của một vài đại diện cho dân oan để làm bình phong cho sự đồng thuận trong các quyết định, nhưng chính quyền mới không cam kết là họ sẽ tích hợp thực sự kiến thức và đề xuất của những người tham gia này. Trong các giải quyết nầy, cộng đồng không có cơ hội thực sự để quyết định.
Mức độ tham gia cao đạt được khi người tham gia thực hiện một lượng kiểm soát đáng kể đối với cả quá trình và kết quả. Đây là loại tham gia cộng đồng được hình dung trong tương lai ở đất nước ta sau khi chuyển đổi. Với những biến chuyển gần đây ở Cuba, phải chăng chúng ta cần nghĩ về các giải pháp tái lập công lý cho hơn một triệu dân oan trên toàn đất nước. Công lý cho dân oan phải là một trong những những ưu tiên của chính phủ chuyển tiếp.
Mỗi xã hội đối mặt với các đàn áp tàn khốc từ nhà nước lên dân phải tìm ra cách tiếp cận để giúp dân bị lạm dụng đạt được công lý. Bước đầu tiên trong giải trình nầy là nhận diện ra thủ phạm của những hành động tàn bạo. Khi đất nước ta bước vào giai đoạn chuyển tiếp, một điều rõ ràng là đảng phải chịu trách nhiệm về những vụ tấn công liên tục vào tài sản của dân trong 70 năm qua.
_______________
Tài liệu: Bernadette Atuahene. Property and Transitional Justice, 58 UCLA L. Rev. Disc.65 (2010). Available at:http://scholarship.kentlaw.iit.edu/fac_schol/34