VNTB – Hồi kết của mạng xã hội
Anh Khoa dịch
(VNTB) – Khi Facebook bước sang tuổi 20, các ứng dụng xã hội đang được chuyển đổi sâu rộng
Facebook sẽ tròn 20 tuổi vào ngày 4 tháng 2, nhưng vẫn thu hút nhiều tranh cãi và tiền bạc cũng như khi Facebook còn non trẻ đầy thô lỗ, không tuân thủ điều gì. Ngày 31 tháng 1, Mark Zuckerberg, người sáng lập Facebook, đã bị các thượng nghị sĩ Mỹ lên án về việc phát tán tài liệu độc hại. Ngày hôm sau, Mark Zuckerberg công bố một loạt kết quả đáng kinh ngạc khác cho Meta, công ty mẹ của Facebook, hiện được định giá 1,2 nghìn tỷ USD. Tuy nhiên, ngay cả khi phương tiện truyền thông xã hội chắc chắn thu hút được sự chú ý lớn từ những người nghiện Facebook cũng như những người chỉ trích mạng xã hội này, họ đang trải qua một sự chuyển đổi sâu sắc nhưng không được chú ý đến mấy.
Phép màu kỳ lạ của mạng xã hội trực tuyến là kết hợp các tương tác cá nhân với truyền thông đại chúng. Bây giờ hỗn hợp này lại được tách làm đôi. Những thông tin mới từ bạn bè đã nhường chỗ cho những video từ người lạ giống như một chiếc tivi được mở liên tục. Việc đăng bài công khai đang ngày càng chuyển sang các nhóm kín, giống như email. Cái mà Zuckerberg gọi là “nơi gặp gỡ” kỹ thuật số đang được xây dựng lại và gây ra nhiều vấn đề.
Điều này quan trọng vì mạng xã hội là cách thức người ta trải nghiệm Internet. Bản thân Facebook có hơn 3 tỷ người dùng. Các ứng dụng xã hội chiếm gần một nửa thời gian sử dụng màn hình thiết bị di động, do đó tiêu tốn hơn 1/4 số giờ không ngủ. Các ứng dụng xã hội được sử dụng nhiều hơn 40% so với năm 2020 vì thế giới đã chuyển sang trực tuyến. Ngoài tính thú vị, mạng xã hội còn là những diễn đàn cho các cuộc tranh luận trực tuyến và là bệ phóng cho các chiến dịch chính trị. Khi một nửa thế giới đi bầu trong một năm tới, các chính trị gia từ Donald Trump đến Narendra Modi sẽ bận rộn trên mạng.
Đặc điểm nổi bật của phương tiện truyền thông xã hội mới là chúng không còn mang tính xã hội nữa. Bắt chước TikTok, các ứng dụng như Facebook ngày càng dí vào mắt người dùng nhiều các clip được trí tuệ nhân tạo lựa chọn theo hành vi xem của họ chứ không phải theo kết nối xã hội của những người này. Trong khi đó, người ta ít đang đăng bài ít hơn. Tỷ lệ người Mỹ nói rằng họ thích ghi lại cuộc sống của mình trên mạng đã giảm từ 40% xuống 28% kể từ năm 2020. Cuộc tranh luận đang chuyển sang các nền tảng kín, chẳng hạn như WhatsApp và Telegram.
Đèn đã tắt ở quảng trường thị trấn. Phương tiện truyền thông xã hội luôn không rõ ràng vì mỗi nguồn cấp dữ liệu đều khác nhau. Nhưng TikTok, một hiện tượng video của Trung Quốc, lại là một chiếc hộp đen đối với các nhà nghiên cứu. Twitter, được đổi tên thành X, đã công khai một số phần mềm của họ nhưng thắt chặt quyền truy cập vào dữ liệu về những dòng tweet nào được xem. Các nhóm nhắn tin riêng tư thường được mã hóa hoàn toàn.
Một số hậu quả của việc này lại được hoan nghênh. Những người vận động chính trị nói rằng họ phải cho ra thông điệp ôn hòa hơn để thu phục các nhóm kín. Một bài đăng khiêu khích thu hút nhiều “lượt thích/likes” nơi người ta cãi nhau chí choé như trên X có thể khiến nhóm WhatsApp của phụ huynh học sinh xa lánh. Các bài đăng trên ứng dụng nhắn tin được sắp xếp theo trình tự thời gian, không phải theo thuật toán tối đa hóa mức độ tương tác, làm giảm động cơ giật gân. Đặc biệt, các nhóm kín có thể tốt hơn cho sức khỏe tâm thần của thanh thiếu niên đang khổ sở với cuộc sống riêng tư bị mổ xẻ trước công chúng.
Trong phần sôi động của mạng xã hội, các thuật toán dựa trên hành vi sẽ cho người dùng thấy những bài đăng nằm ngoài vòng bè bạn. Mạng xã hội vẫn có thể chỉ phản ánh lặp lại thông tin phù hợp với quan điểm cá nhân của người dùng. Nhưng một nguồn cấp dữ liệu lấy nội dung từ một nơi bất kỳ ít nhất có khả năng truyền bá những ý tưởng hay nhất một cách xa nhất.
Tuy nhiên, thế giới truyền thông xã hội mới này cũng có những vấn đề riêng. Các ứng dụng nhắn tin phần lớn chưa được kiểm duyệt. Đối với các nhóm nhỏ, đó là điều tốt: mức độ kiểm soát những nhóm tin nhắn trực tiếp không nên nhiều hơn các công ty điện thoại giám sát các cuộc gọi. Trong các chế độ độc tài, những cuộc trò chuyện được mã hóa giúp người dùng ít có nguy cơ bị đi tù hơn. Nhưng các nhóm có 200.000 người trên Telegram giống những chương trình phát thanh hay truyền hình không được kiểm soát hơn là những cuộc trò chuyện. Chính trị gia ở Ấn Độ đã sử dụng WhatsApp để truyền bá những lời dối trá mà chắc chắn sẽ bị xóa ra khỏi một mạng mở như Facebook.
Khi người dùng chuyển sang các nhóm kín, các mạng mở bị bỏ lại sẽ không hữu ích nữa do lượng đăng bài công khai ngày càng giảm. Trong đại dịch Covid-19, các nhà khoa học và bác sĩ đã tham gia tranh luận trực tuyến với những hiểu biết thực sự cũng như thông tin sai lệch. Thông tin tình báo nguồn mở đã lan truyền khi Nga xâm chiếm Ukraine. Ngày nay những cuộc trò chuyện đó đang biến mất hoặc chuyển sang các kênh kín, làm chậm quá trình truyền bá ý tưởng. Trong khi đó, một bộ phận nam giới thường tự cho mình hoặc cực tả hoặc cực hữu vẫn tham gia vào các mạng công cộng này: đơn điệu, ngôn ngữ đơn giản.
Hơn nữa, các thuật toán mạng mở dựa trên hành vi của người dùng dường như được ưu tiên để phát tán những video hấp dẫn nhất. Để nội dung nào đó có thể lan truyền trên mạng xã hội, phải có nhiều người chia sẻ nội dung đó. Giờ đây, xem là thích, vì thuật toán sẽ tăng cường chia sẻ những nội dung thu hút nhiều lượt tương tác nhất. Việc quản lý có chủ ý đã được thay thế bằng một hệ thống truy cập thẳng vào tên tài khoản người dùng.
Những kẻ khiêu khích như ông Trump hay Nayib Bukele, những người được các thuật toán của các mạng xã hội yêu thích trong cuộc bầu cử tuần này ở El Salvador, cũng như những kẻ buôn bán thông tin sai lệch đều được hưởng lợi. Các ứng dụng xã hội cho rằng họ có thể loại bỏ được những tin tức giả mạo. Taylor Swift là nạn nhân cao cấp mới nhất của deepfake có thể không đồng ý với điều này. ( deepfake – video clip giả do trí tuệ nhân tạo làm dựa trên người thật)
Tình trạng thiếu tin thật lại cấp bách hơn cả việc gia tăng tin giả. Ông Zuckerberg từng mong muốn Facebook giống như một tờ báo được cá nhân hóa. Nhưng vì mạng này tập trung vào giải trí nên tin tức chỉ chiếm 3% số lượng nội dung người ta nhìn thấy trên đó. Trên mạng xã hội, chỉ có 19% người lớn chia sẻ tin tức hàng tuần, giảm so với 26% vào năm 2018. Các ấn phẩm như BuzzFeed News, vốn dựa vào việc phát tán trên mạng xã hội, đã bị phá sản. Nhưng vấn đề đối với tất cả mọi người là khi gần một nửa số thanh niên nói rằng mạng xã hội là nguồn tin tức chính của họ thì các ứng dụng xã hội cho rằng tin tức không còn thú vị nữa.
Cái gì sẽ đi và cái gì sẽ tới
Một số người cho rằng những khiếm khuyết của mạng xã hội có thể được khắc phục bằng cách quản trị tốt hơn, mã hóa thông minh hoặc một mô hình kinh doanh khác. Những điều này có thể có ích. Nhưng những vấn đề do thế hệ ứng dụng mới đặt ra cho thấy những điểm yếu của mạng xã hội cũng là kết quả của sự đánh đổi trong giao tiếp của con người.
Khi các ứng dựng xã hội quay trở lại với các nhóm kín, chắc chắn chúng sẽ ít được giám sát hơn. Khi rời khỏi những nhóm kín, người ta có thể phải đối mặt với những nội dung cực đoan hơn. Khi người dùng đón nhận những hình thức giải trí vô hại, họ sẽ ít thấy tin tức hơn. Khi mạng xã hội lụi tàn, các nhà khai thác mạng xã hội và người dùng nên bớt thời gian cho những cuộc chiến cũ và dành nhiều thời gian để bám vào cái mới hơn.
_______________
Nguồn: The Economist – The end of the social network.