Đoàn Hưng Quốc
Bàn về kinh tế không thể không nhắc đến tiền. Tiền không mua được hạnh phúc nhưng không có tiền thì…đói. Tiền mang lại tự do (có tiền mua tiên) hay biến con người thành nô lệ đồng tiền. Con nít lên 3 đã biết tiền dùng để mua bánh kẹo, vậy mà các kinh tế gia giờ này vẫn không đồng ý chuyện tiền để làm chi!
Tiền có 3 chức năng:
- Thước đo giá trị: hàng tốt nhiều tiền, hàng xấu ít tiền
- Phương tiện trao đổi: mua bán bằng tiền, chuyển tiền, đổi tiền
- Tích lũy tài sản: để dành tiền
Tiền không chỉ là vật thụ động mà có sức sống sinh động vì:
(1) tiền đẻ ra tiền – cho nên tích lũy của cải giàu nhanh hơn đi làm công;
(2) tiền chạy đến chỗ nào sinh lời mà tránh lỗ lã – cũng giống như nước chảy xuống thấp mà tránh chỗ cao.
Hỏi tiền là cái chi chi, thế gian ai cũng phải đi kiếm tiền?
1. Tiền nhà nước (fiat money)
Mỹ in USD, Việt Nam ấn hành VND. Tiền nhà nước chỉ là…tờ giấy lộn do nhà nước phát ra nhưng lại có giá trị dùng trong mua bán, đổi chác. Vì nhà nước độc quyền in tiền nên nhà nước in…thật nhiều tiền khiến tiền mất giá, hay là lạm phát.
Để tránh lạm phát thì giá trị đồng bạc (currency) có thể bị cột neo vào vàng tức là kim bản vị. Thí dụ ngày xưa Hoa Kỳ bảo đảm 35 USD đổi ra một lượng vàng. Do lượng vàng tồn kho có hạn nên nhà nước bị trói tay không thể tùy tiện in thêm tiền. Ưu điểm nơi kiểm soát nhà nước không sử dụng bừa bãi quyền lực in tiền. Khuyết điểm nơi nhà nước bị trói tay nên không dễ dàng tăng hay giảm lượng tiền lưu hành theo nhu cầu của nền kinh tế. Gặp khủng hoảng nhà nước không thể in tiền kích cầu. Khi kinh tế xuống dân chúng thường hốt hoảng đổi tiền ra vàng cho an tâm. Nhà nước sợ hết vàng phải tạm đóng cửa ngân hàng (bank holiday) hay nâng mức lời để dụ dân chúng gửi tiền thay vì rút tiền. Những biện pháp này gây tổn thương cho nền kinh tế (thị trường thiếu tiền như bị người nghẽn tim dù chỉ trong chốc lát nhưng tác hại đến toàn bộ nền kinh tế.)
Nhà nước có thể thả nổi đồng bạc thay vì cột vào vàng. Giá trị đồng tiền là do thị trường định đoạt. Thí dụ kinh tế Mỹ yếu (lẽ ra) USD xuống giá, kinh tế Việt mạnh (lẽ ra) VND tăng giá. Ưu điểm nơi nhà nước không còn bị trói tay nên nhanh chóng tăng hay giảm lượng tiền lưu hành theo nhu cầu kinh tế. Khuyết điểm vì nhà nước quen thói in tiền sinh thêm tật ăn xài khiến tiền bị mất giá tạo thành lạm phát.
Vào thế kỷ thứ 21 nhiều nước lại neo đồng bạc nội địa vào USD. Lý do vì USD là đơn vị tiền quốc tế trong khi Mỹ lại là nước mua hàng lớn nhất thế giới. Việc này dẫn đến nhiều kiểu chơi xấu như thao túng ngoại tệ (currency manipulation) nhằm tạo lợi thế xuất khẩu.
3. Tiền điện toán (bitcoin)
Quyền lực ấn hành tiền của nhà nước là vô hạn nên lạm dụng của nhà nước cũng vô hạn. Tiền mất giá tức lạm phát, hay tiền bốc hơi (tiền không xài mà giá trị vơi dần.)
Nếu một người trộn lẫn 5% chì vào vàng sẽ bị tố cáo gian thương. Nhà nước in 100 đồng nhưng giá trị chỉ bằng 95 đồng lại gọi là chính phủ (tức chú phỉnh.)
Vì thấy bất công nên một nhân vật bí ẩn siêu phàm (chỉ biết qua tên gọi Satoshi Nakomoto mà không ai biết dung nhan) sáng chế ra bitcoin, tức là tiền điện toán. Vàng phải đào tìm từ đất, thì bitcoin cũng phải dùng máy tính điện tử để đào tìm trong không gian ảo (bitcoin mining) cứ mỗi 10 phút thì chủ một máy điện toán may mắn đẻ ra một bitcoin mới. Giá trị của bitcoin do thị trường định đoạt, bù lại số lượng bitcoin và giao dịch bằng bitcoin do các máy điện toán kiểm soát mà không qua hệ thống nhà nước hay ngân hàng.
Không có hệ thống máy chủ nhưng hàng chục triệu máy điện toán tham dự đào bitcoin đều bình đẳng như nhau (egalitarian) trong mỗi quyết định. Ai muốn lường gạt phải biết cách che mắt 51% trên tổng số hàng chục triệu máy điện toàn toàn cầu. Cho nên bitcoin được phái tự do (libertarian), những người có máu bài bạc, giới buôn lậu và chuyển tiền lậu ưa chuộng vì không bị nhà nước theo dõi mà cũng không thể bị gian lận.
Tiền điện toán nói chung (digital currency – khác với bitcoin) đang được các ngân hàng trung ương Hoa Kỳ, EU và Trung Quốc nghiên cứu thận trọng vì sẽ mở ra một kỷ nguyên và những cơ hội mới chưa thể hình dung được trong tương lai. Riêng đối với EU và Trung Quốc thi tiền điện toán còn là một giải pháp để phá vỡ vòng kiềm tỏa của USD – việc này sẽ bàn đến sau.
2. Thuyết Tân Tiền Tệ (Modern Monetary Theory hay MMT)
Khi nhà nước cần thúc đẩy nền kinh tế (hay xài bậy) mà thuế thu vào không đủ thì nhà nước hoặc mượn tiền hay in tiền. Nước Mỹ vay bằng USD nên có thể in USD để trả. Như vậy thiếu hụt ngân sách (deficit) cũng không sao vì Mỹ cứ tùy tiện mượn thêm tiền bù vào khoảng trống mà không bao giờ lo quỵt nợ – cho đến khi USD in ra nhiều quá mất giá khiến không nước nào còn muốn cho Mỹ vay. Nhưng hàng chục năm nay Mỹ mượn tiền ào ạt mà USD không mất giá (chưa ai “chê” USD) nên vẫn còn nhiều nước cho vay mượn với lãi suất gần âm (tức chịu lỗ cho vay) thì Mỹ cứ mượn thêm tiền để thúc đẩy kinh tế tăng trưởng rồi thì nợ sẽ theo đó bốc hơi cạn dần.
Thuyết MMT thoạt nghe có vẻ ngụy biện nhưng có nhiều bằng chứng hùng hồn hậu thuẫn phía sau như nợ công Mỹ nhảy vọt từ 55% GDP năm 2000 lên 107% GDP năm 2021, vậy mà Hoa Kỳ không bị lạm phát trong khi lãi suất tiếp tục ở mức cực thấp, tức là còn rất nhiều nước muốn cho Mỹ vay thêm tiền nên không đòi tăng mức lời. Kết luận của cánh cấp tiến (progressive) là Mỹ còn nhiều tiềm năng để mượn thêm nợ (rồi in USD trả nợ) nên chính quyền Hoa Kỳ có trách nhiệm phải vay thêm để thúc đẩy nền kinh tế phục hồi, để đầu tư vào năng lượng xanh (green energy) và chi tiêu tạo công bằng xã hội (wealth equality.)
Thuyết MMT quan niệm rằng vì nhà nước độc quyền in tiền nên nhà nước có trách nhiệm in thêm tiền nhằm tạo công ăn việc làm (full employment) hay cho đến khi tiền in quá nhiều sinh lạm phát (inflation.) Trên nguyên tắc nhà nước có thể mãi mãi in tiền cho đến khi lạm phát mà không cần thu thuế; trên thực tế nhà nước thu thuế nhằm hút vào lượng tiền đã in ra để không sinh lạm phát.
Thuyết MMT rất mới, lạ và kỳ quặc nhưng Kinh Tế Dễ Hiểu xin độc giả khoan vội phán đoán mà nên tìm hiểu thêm trong tinh thần cởi mở.(1), (2) Chỉ nên nhớ một điều là đừng dại dột áp dụng vào Việt Nam vì Việt Nam mượn tiền USD nên không thể in USD trả nợ như Mỹ!
4. Lạm phát
Lạm phát tức tiền mất giá. Lạm phát thường tăng nhanh hơn lương bổng. Năm trước 8 USD mua sáu lon bia bây giờ lên đến 10 USD, tức giá bia lạm phát 25% trong khi lương chỉ tăng 3%!
Lạm phát lợi cho kẻ mượn tiền nhưng thiệt cho người cho vay. Nếu lãi suất cố định 3% trong 30 năm nhưng mỗi năm tiền mất giá 4% thì nợ bốc hơi cạn dần. Một cách để nhà nước trả nợ là tăng lạm phát, nhưng lại khiến cho đời sống dân chúng khó khăn hơn vì lương tăng chậm hơn lạm phát. Lạm phát dẫn đến nhiều xáo trộn xã hội như châm ngòi cho trào lưu phát-xít của Hitler nên nước nào cũng e sợ lạm phát.
Lạm phát còn nguy hiểm hơn thuế má: thuế tăng ai cũng thấy, còn lạm phát giống như nhà nước nhè nhẹ móc túi khiến tiền vơi dần mà không ai để ý.
Đừng vội tin con số chính thức về lạm phát của nhà nước. Ở Mỹ lạm phát trung bình trong suốt 20 năm chỉ dưới 4% nhưng giá nhà, tiền y tế, giữ trẻ và học phí đại học nhảy vọt 100-200%. Con số lạm phát của nhà nước chỉ gồm những thứ mà người ta muốn có (wants, như quần áo, tivi, tủ lạnh lên giá chậm) thay vì những món người ta phải có (needs, như bia rượu, nhà ở, y tế, giữ trẻ, đại học giá tăng nhanh.)
Chuyện tiền bạc còn dài dài nhưng xin để dành cho những chương sau.
[tds_note]
TÓM TẮT
- Tiền nhà nước (fiat money) có thể cột vào vàng hay thả nổi cho thị trường quyết định.
- Nhà nước in quá nhiều tiền sinh lạm phát.
- Tiền điện toán (bitcoin) được ưa chuộng vì không do nhà nước ấn hành mà cũng không bị nhà nước kiểm soát bởi chẳng ai tin nhà nước.
- Thuyết Tân Tiền Tệ có vẻ ngụy biện nhưng đừng vội chê mà hãy tìm hiểu thêm.
- Lạm phát là một thứ thuế của nhà nước len lén móc hầu bao dân chúng vì tiền nằm trong túi nhưng cứ nhè nhẹ cạn dần.
[/tds_note]
_______________
Ghi chú:
(1) Deficit Myth. Tác giả Stephanie Kelton
(2) Modern Monetary Theory. Tác giả L Randall Wray