Dragan Pavlićević
(VNTB) – Các kế hoạch hiện đại hóa hệ thống đường sắt của Việt Nam đã bị gác lại từ lâu nhưng gần đây đã được khôi phục lại.
Chính phủ Việt Nam đã công bố hồi tháng 4 năm 2024 về việc khởi công xây dựng hai tuyến đường sắt cao tốc (ĐSCT) hợp tác với Trung Quốc vào năm 2030. Một trong những tuyến đường được đề xuất sẽ nối Hải Phòng, một cảng quan trọng ở phía bắc với tỉnh Lào Cai giáp với tỉnh Vân Nam của Trung Quốc, đi qua thủ đô Hà Nội. Một tuyến khác sẽ kết nối Hà Nội với tỉnh Lạng Sơn, tỉnh tiếp giáp với tỉnh Quảng Tây của Trung Quốc.
Những tuyến đường sắt này sẽ chạy qua một số trung tâm sản xuất chính và điểm đến FDI của Việt Nam, và sau cùng sẽ là một phần của mạng lưới đường sắt xuyên quốc gia mở rộng. Đây là các kế hoạch đã bị gác lại từ lâu nhưng gần đây đã được khôi phục lại để hiện đại hóa hệ thống đường sắt của Việt Nam.
Hai tuyến đường sắt được đề xuất sẽ là tài sản quan trọng cho nền kinh tế Việt Nam. Kết nối giao thông được cải thiện với Trung Quốc sẽ làm sâu sắc thêm quan hệ kinh tế, đặc biệt là trong du lịch, thương mại và đầu tư. Việc thiết lập các tuyến chuyên chở hành khách sẽ giải phóng năng lực trên các tuyến đường sắt chở hàng hiện có, điều này rất quan trọng khi khối lượng thương mại tiếp tục tăng và khi hoạt động sản xuất chuyển từ Trung Quốc sang Việt Nam do chi phí sản xuất tăng và bất ổn địa chính trị.
Các tuyến ĐSCT mới sẽ kết nối với các tuyến mới xây dựng mở rộng mạng lưới đường sắt của Trung Quốc đến biên giới Việt Nam, tạo điều kiện thuận lợi cho việc nhập khẩu hàng hóa và vật liệu công nghiệp của Trung Quốc. Khi được tích hợp vào mạng lưới giao thông rộng lớn hơn trên khắp Đông Nam Á, Việt Nam hy vọng sẽ được hưởng lợi từ khả năng kết nối tốt hơn với các thị trường khu vực và tiếp tục tự khẳng định là trung tâm công nghiệp và điểm đến đầu tư.
Các nhà quy hoạch dường như cũng có ý định tận dụng dự án để nâng cấp công nghiệp và phát triển sâu rộng hơn, bắt chước kinh nghiệm của Trung Quốc. Trung Quốc đã sử dụng ĐSCT để có được công nghệ và năng lực mới trong lĩnh vực đường sắt và là bàn đạp cho chương trình nghị sự phát triển rộng hơn, tạo ra các hoạt động kinh tế mới xung quanh các tuyến ĐSCT.
Các dự án phát triển vốn cũng có những khía cạnh mang tính biểu tượng quan trọng. Khả năng mang lại tăng trưởng kinh tế là nền tảng cho tính hợp pháp của chế độ độc đảng ở Việt Nam. Dự án ĐSCT, tượng trưng cho sự hiện đại và phát triển, sẽ đóng vai trò trong các câu chuyện về quản trị có năng lực và hiệu quả. Tự coi mình là một quốc gia dẫn đầu khu vực, việc hiện đại hóa hệ thống đường sắt quốc gia cũng là vấn đề định vị vị thế của Việt Nam, cả trong nước và quốc tế.
Nhưng dự án ĐSCT của Việt Nam cũng có những cảnh báo. Các dự án đường sắt cao tốc thường chậm tiến độ ban đầu và vượt quá chi phí dự kiến, đặt ra câu hỏi về tỷ lệ chi phí-lợi ích và tính bền vững về mặt tài chính. Nếu dự án phải đối mặt với sự chậm trễ, chi phí vượt mức hoặc gánh nặng nợ nần, dự án có thể không đạt được mục tiêu và có khả năng ảnh hưởng xấu đến uy tín của chính phủ Việt Nam. Việc thiết lập các điều khoản giảm thiểu những rủi ro này để xác định tác động dài hạn của dự án là có thể rất quan trọng.
Việt Nam cũng phải thận trọng điều hướng bối cảnh địa chính trị và địa kinh tế. Mối quan hệ của Hà Nội với Trung Quốc đang bị ảnh hưởng vì các tranh chấp lãnh thổ ở Biển Đông và mối quan hệ ngày càng gần gũi của Việt Nam với Hoa Kỳ và Nhật Bản về quốc phòng và chiến lược. Việc biến Bắc Kinh thành bên liên quan trong một dự án phát triển vốn nhằm mang lại lợi ích kinh tế và chiến lược cho cả hai bên sẽ giúp cân bằng lại các căng thẳng về an ninh và chiến lược cũng như quản lý các rủi ro liên quan. Điều này minh họa cho chính sách “hợp tác và đấu tranh” của Việt Nam đối với các cường quốc khi Việt Nam muốn đạt được sự cân bằng tinh tế giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc trong khi vẫn duy trì quyền tự chủ của mình.
Hiện tại vẫn chưa rõ liệu dự án tuyến đường sắt cao tốc Bắc-Nam có được Trung Quốc tài trợ và xây dựng hay không, vì Hà Nội trước đây đã thảo luận với Nhật Bản. Trong khi chính phủ Việt Nam có thể tìm cách cân bằng quan hệ với Trung Quốc và Nhật Bản bằng cách đưa cả hai nước tham gia vào dự án đường sắt quan trọng về mặt chiến lược và có lợi nhuận kinh tế này, Hà Nội cũng có thể lợi dụng sự cạnh tranh này để mang lại lợi ích cho chính mình. Như đã chứng minh trong trường hợp của ĐSCT Indonesia, việc đưa hai nước này vào cạnh tranh cho dự án có thể dẫn đến các điều khoản hợp tác thuận lợi hơn khi nói đến giá cả, điều kiện tài chính và cấu trúc của dự án.
Hợp tác ĐSCT Trung-Việt cũng cho thấy động lực liên quan đến Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) của Trung Quốc, trong đó xuất khẩu cơ sở hạ tầng đóng vai trò trung tâm. Bất chấp những chỉ trích về gánh nặng tài chính và tác động chính trị bên ngoài của BRI, nỗ lực tăng cường quan hệ với Đông Nam Á thông qua việc phát triển các mạng lưới đường sắt khu vực hiện đại gần đây của Trung Quốc đã tìm thấy động lực mới. Việc xây dựng hoàn tất và hoàn thành vững chắc của các tuyến đường sắt do Trung Quốc xây dựng tại Indonesia và Lào dường như đã thúc đẩy Việt Nam đánh giá lại và đẩy nhanh các kế hoạch phát triển cơ sở hạ tầng đường sắt sau nhiều năm do dự.
Điều này cho thấy cả các dự án BRI và ĐSCT vẫn là những cơ chế quan trọng để xây dựng quan hệ đối ngoại. Việc Bắc Kinh tái cấu trúc và thu hẹp quy mô BRI với khẩu hiệu “nhỏ là đẹp” có thể đã khiến một số nhà quan sát hiểu lầm rằng kỷ nguyên tài trợ và xây dựng các dự án cơ sở hạ tầng vốn quy mô lớn, đặc trưng của BRI trong những năm 2010, đã kết thúc.
Tuy nhiên, BRI vẫn được định hình bởi những cân nhắc thực dụng. Miễn là khoảng cách cơ sở hạ tầng tiếp tục hạn chế sự phát triển của các quốc gia Đông Nam Á và nhu cầu phát triển cơ sở hạ tầng vẫn tồn tại, Trung Quốc sẽ tìm cách tận dụng kinh nghiệm và nguồn lực của họ để tăng cường kết nối và hội nhập với và trên toàn khu vực.
__________________________
Nguồn:
East Asia Forum – China’s railway diplomacy on high speed in Vietnam
Dragan Pavlićević là Phó Giáo sư tại Đại học Giao thông Tây An-Liverpool, Trung Quốc.