VNTB – “Tây nguyên sẽ ‘chết’ vì… khai thác bô-xit”
Lâm Viên
Liệu có phải khai thác bô-xít ở Tây nguyên là lý do tiềm ẩn khiến cho đất ở Lâm Đồng, Đắk Nông bị nứt gãy?
Dồn dập nứt đất
Sáng 2-8-2023, ông Trần Vĩnh Phú – Phó chủ tịch UBND huyện Tuy Đức (tỉnh Đắk Nông) – cho biết, hiện tượng nứt gãy, sạt lở đất tại khu vực bon Bu Krắc (xã Quảng Trực, huyện Tuy Đức) tiếp tục nứt rộng hơn và xuất hiện một số vết nứt mới.
Trước đó, vào khoảng 23g ngày 31-7 và 1g sáng 1-8, trên địa bàn bon Bu Krắc (xã Quảng Trực) đã xảy tiếng nổ lớn. Đến sáng 1-8, phát hiện nứt gãy đất, chiều dài đoạn nứt gãy khoảng 200m.
Ông Đoàn Minh Thuận, Phó Chủ tịch UBND xã Quảng Trực, huyện Tuy Đức cho biết, thống kê sáng 2-8 của lực lượng chức năng, vết đất nứt gãy đã mở rộng khá lớn và kéo dài thêm hơn 120m qua phạm vi bon Bu Prăng 1A, xã Quảng Trực. Bon này nằm bên cạnh bon Bu Krắc. Ngay trong sáng 2-8, lực lượng chức năng đã tiếp tục di dời 11 hộ, 48 khẩu của bon Bu Prăng 1A, xã Quảng Trực ra khỏi vùng nguy hiểm, có nguy cơ sạt lở cao.
Cũng trong sáng 2-8, thành phố Gia Nghĩa (tỉnh Đắk Nông) đã tổ chức di dời 16 hộ dân ở tổ dân phố 9, phường Nghĩa Thành. Những hộ dân này có nhà ở phía ta luy âm của đoạn đường Hồ Chí Minh mới bị sụt lún.
Theo dự báo của Đài Khí tượng Thủy văn tỉnh Đắk Nông, chiều tối ngày 2-8 và thời gian tới sẽ tiếp tục có mưa vừa, mưa to, có nơi mưa rất to với lượng mưa phổ biến 40-80mm, có nơi trên 100mm.
Tình cảnh tương tự cũng đang xảy ra ở tỉnh Lâm Đồng.
Sau nhiều ngày mưa, hồ thủy lợi Đông Thanh (xã Đông Thanh, huyện Lâm Hà, tỉnh Lâm Đồng) đã xuất hiện vết nứt nghiêm trọng về phía thượng lưu công trình. Ghi nhận ngày 2-8, nứt đất ở công trình thủy lợi này khiến khu vực dân cư xung quanh (2,5ha) mất an toàn.
Các vết nứt có chiều rộng từ 5cm đến 10cm, kéo dài sang khu vực sinh sống của hai hộ gia đình. Khi cơ quan chức năng đang khắc phục vụ nứt ở hồ thủy lợi Đông Thanh thì xuất hiện thêm các vết nứt rộng đến 30cm và lan ra đến phạm vi thiết kế đường tránh ngập của dự án.
Con đường dân sinh của thôn Đông Anh (Đông Thanh) men theo hồ chứa vào khu sản xuất nông nghiệp bị sụt lún từ 1 – 1,5m. Ngoài ra 500m đường giao thông tránh ngập có nguy cơ sụt lún, sụt trượt. Theo lãnh đạo UBND huyện Lâm Hà, tình trạng sụt lún, sạt trượt đất đang ảnh hưởng trên diện tích 2,5ha, và có 2,8ha có nguy cơ sụt lún.
Đến chiều 2-8, 500m đường tránh ngập có khả năng bị sạt trượt đất nếu tiếp tục mưa lớn và không khắc phục được các vết nứt ở phần thân đập.
Hậu quả của tàn phá môi trường
Nghi vấn đặt ra: có phải cảnh báo “Tây nguyên sẽ ‘chết’ vì… khai thác bô-xit” đang dần hiện thực?
Đây không phải là cảnh báo của “tự diễn biến – tự chuyển hóa” hay từ “thế lực thù địch”, mà là những nhà khoa học tại hội thảo với chủ đề “Tìm giải pháp giảm thiểu tác động tiêu cực do khai thác, chế biến quặng bô-xit, sản xuất alumin và luyện nhôm tại khu vực Tây nguyên và Nam Trung bộ” do UBND tỉnh Đắc Nông, Viện Tư vấn và phát triển (CODE) và Tập đoàn Công nghiệp than và khoáng sản Việt Nam (TKV) tổ chức ngày 22-10-2008 tại tỉnh Đắc Nông.
Khi ấy bài phản biện dài 75 phút của ông Nguyễn Thành Sơn – giám đốc Công ty năng lượng Sông Hồng, thuộc TKV – bác bỏ gần như hoàn toàn dự án này và cho rằng đây là một sai lầm chiến lược chứa đựng những rủi ro không thể lường hết.
Ông Sơn đánh giá quy hoạch khai thác quặng bô-xit được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt và giao TKV làm đầu mối để triển khai ở Tây nguyên là quá nhiều tham vọng. Bởi vì nhôm không phải là kim loại quý và chưa có quốc gia nào coi bô-xit là khoáng sản chiến lược để dốc sức khai thác như Việt Nam.
Theo ông Sơn, kế hoạch của TKV mới chỉ chú trọng việc khai thác quặng rồi chế biến thành alumin để xuất khẩu thì hiệu quả kinh tế không cao và chỉ có tác dụng phục vụ các đại gia luyện nhôm nước ngoài vốn không muốn tốn nhiều chi phí cho việc khai thác.
Chưa kể chương trình khai thác, chế biến quặng bô-xit của TKV chứa đựng nhiều rủi ro không thể kiểm soát được. Nhu cầu nhôm trong nước không nhiều và cũng không thể có đủ điện để có thể xây dựng các nhà máy luyện nhôm phục vụ xuất khẩu.
Trong khi đó, quá trình khai thác đòi hỏi một nguồn vốn lớn, một nền tảng khoa học công nghệ cao sẽ đặt Việt Nam vào thế phụ thuộc nước ngoài. Đặc biệt, các rủi ro về môi trường, sinh thái bị hủy hoại đến nay chưa được nghiên cứu, chưa được đề cập đến nơi đến chốn.
Ông Sơn kiến nghị lập ngay một ủy ban quốc gia về phát triển bền vững cho vùng Tây nguyên, đồng thời tổ chức những cuộc tranh luận khoa học “đến đầu đến đũa” các tác động của việc khai thác bô-xit đến kinh tế, văn hóa, xã hội và môi trường. Trong khi tranh luận chưa ngã ngũ thì các dự án đang triển khai phải dừng lại để hạn chế những hậu quả đáng tiếc.
Theo ông Phạm Quang Tú – Viện trưởng Viện Tư vấn Phát triển: giá trị của alumin chỉ bằng khoảng 11-14% giá trị nhôm kim loại. Việt Nam chừng nào chưa giải quyết triệt để được tình trạng thiếu điện thì chưa thể điện phân nhôm, vì mỗi tấn nhôm sản xuất theo công nghệ Bayer tiêu hao tới 14.000 KWh điện.
Lâm Đồng đề nghị dừng dự án bô-xít
Thời sự mới nhất liên quan chuyện khai thác bô-xít ở Tây nguyên là UBND huyện Bảo Lâm (tỉnh Lâm Đồng) đề nghị UBND tỉnh, Sở Công thương kiến nghị Bộ Công thương, Thủ tướng Chính phủ rà soát, điều chỉnh các quy hoạch được phê duyệt tại Quyết định số 167/2007/QĐ-TTg ngày 1-11-2007 của Thủ tướng Chính phủ, hạn chế đưa vào thăm dò, cấp phép khai thác, chế biến bô-xít ở Bảo Lâm.
Theo đó việc cấp phép khai thác bô-xít sẽ ảnh hưởng đến môi trường, nguồn nước của khu vực trung tâm huyện vì có hệ thống các ao, hồ lớn như hồ Cai Bảng, hồ Lộc Thắng, hồ Bảy Mẫu là nguồn cung cấp nước cho dân cư của thị trấn Lộc Thắng và các vùng lân cận…
Một cảnh báo khác cho thấy có thể liên tưởng đến nhiều ‘thảm họa thiên nhiên’ ở Lâm Đồng gần đây, đó là Lâm Đồng nguy cơ tiếp tục mất gần 5.000 ha rừng do khai thác bô-xít. Trong 21.170 ha đất đã được cấp phép thăm dò, khai thác quặng bô-xít ở Lâm Đồng, có khoảng 4.906 ha rừng, trong đó 2.397 ha rừng tự nhiên.
Thông tin được nêu trong văn bản của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Lâm Đồng về việc kiểm tra, rà soát quy hoạch khai thác khoáng sản bô-xít trên địa bàn theo chỉ đạo của UBND tỉnh Lâm Đồng.
Sở này xác định trên địa bàn có khoảng 21.700 ha đất thuộc các xã Lộc Ngãi, B’Lá, Lộc Quảng, Lộc Tân và thị trấn Lộc Thắng thuộc huyện Bảo Lâm; một số tiểu khu thuộc xã Đinh Trang Thượng, Tâm Lâm, huyện Di Linh và thành phố Bảo Lộc đã được cấp phép thăm dò, khai thác quặng bô-xít.
Hai dự án bô-xít Tây Nguyên, gồm dự án bô-xít nhôm Lâm Đồng (alumin Tân Rai) và nhà máy sản xuất alumin Nhân Cơ (Đăk Nông), có công suất thiết kế mỗi nhà máy 650.000 tấn alumin một năm, tổng mức đầu tư khoảng 32.000 tỷ đồng.
Tháng 4-2022, Tập đoàn Than, Khoáng sản Việt Nam kiến nghị Chính phủ chấp thuận nâng công suất hai dự án này lên 800.000 tấn alumin mỗi năm. Tập đoàn cho rằng, nếu được chấp thuận nâng công suất hai dự án sẽ tận dụng được mặt bằng, hạ tầng cơ sở đã đầu tư, đem lại hiệu quả kinh tế.