Việt Nam Thời Báo

VNTB – Thế giới học cách sống với covid-19 như thế nào?

Khánh An dich

 

(VNTB) – Từ đại dịch tới dịch

 

16 tháng 10 năm 2021

 

Nếu may mn, mùa đông năm 2025, có th là mt mùa đông bình thường. Các h thng chăm sóc sc khe như trước đây, gp căng thng do các bnh đường hô hp lây lan khiến mi người phi nhp vin. Bnh cúm s nh hưởng đến người già. Virus gây bnh đường hô hp s khiến mt s tr b bnh nng. Và mt loi bnh mi theo mùa s nm trong s này: covid-19. Covid-19 s khiến người già b m nng, thm chí còn hơn c bnh cúm. Tuy nhiên, bên ngoài bnh vin, cuc sng nhìn chung s tiếp tc bình thường.

Thế gii đã tng tri qua nhiều trn đi dch trước đây. Trong đt dch t vào nhng năm 1830, gn 3% người Paris chết ch trong mt tháng. Vào cui thế k 19, khong 1 triu người có th đã chết vì bnh cúm Nga, mà mt s người cho rng do mt loi vi rút corona gây ra. Dch cúm Tây Ban Nha xy ra vào năm 1918 đã giết chết khong 50 triu người ch trong vài năm.

Covid-19 đã gia nhp danh sách trên. Đi dch này có th đã giết chết t 10 – 19 triu người, vi ước tính trung bình là 16,3 triu. Covid không phi là căn bnh nguy him nht mà nhân loi đã phi đi mt. Nhiu người b nhim thm chí không biết là h đã mc bnh này. Nhưng covid-19 mi xuất hiện và có khp mi nơi. Khi Covid mi xut hin, c thế gii đu d b nh hưởng. Tình trng chưa được min dch chng li loi virus này, cùng vi bn cht ca chính vi rút, khiến covid có tc đ lây lan và tác đng khng khiếp.

Nhưng ri thì tt c các đi dch đu kết thúc. Cui cùng, khi có đ s người có kh năng min dch, vi rút không còn có th tìm thy vt ch mi vi tc đ cn thiết đ duy trì s phát trin. Tuy nhiên, ch có mt căn bnh người như bnh đu mùa bị loi tr hoàn toàn. Nhng bnh khác, chng hn như cúm, si và t, t t tr thành bnh đc hu, được kim soát nhưng không được loi b bng vc-xin và điu tr y tế.

Nhìn chung, covid cũng không khác gì. Điu mi l v đi dch này là tc đ khoa hc — c vc-xin và phương pháp điu tr — đang đy nhanh hành trình biến covid-19 tr thành bnh đc hu. Câu hi bây gi là Covid s tr thành loài đc hu nhanh như thế nào và thế gii s như ra sao khi điu này tr thành s tht.

Hu hết các chính ph đu chp nhn rng không thể tiêu dit được covid. Quc gia ln cui cùng trên thế gii vn theo đui chiến lược “zero covid” là Trung Quc. Tuy nhiên, Maria Van Kerkhove, nhà dch t hc củaT chc Y tế Thế gii cho rằng rng vic tuyt tr vi rút đã tr nên bt kh thi ngay sau khi bnh xut hin, bi vì có quá nhiu quc gia đã tht bi trong vic chng li virus.

Kh năng lây truyn cc kỳ cao ca biến th Delta đã khiến mc tiêu đó tr nên bt kh thi hơn. Nếu không tit tr được vi rút, vic phong ta lp đi lp li liên tc và cách ly nghiêm ngt là gii pháp thay thế duy nht. Tt c các nước đu thy nhng điu này không th kéo dài được. Cui cùng thì điu đó s đúng vi cả Trung Quc. Thay vào đó, mi quc gia s phi tìm ra cách sng chung vi covid.

Tình trng đc hu có nghĩa là vi rút lưu hành mc đ ph biến n đnh. S ca nhim đôi khi tăng hoc gim nhưng kh lây nhiễm nói chung là n đnh và có th d đoán được. Bnh không làm xã hi tr nên hn lon và cũng không biến mt di. Lây nhim đt đến trng thái cân bng khi t l dân s có th nhim bnh cân bng vi kh năng lây truyn. Tiêm phòng có th đy đim cân bng đó xung thp hơn.

Con người đã làm y như vy đi vi bnh bi lit và bnh si, hai căn bnh quái ác đã tng ph biến trên toàn thế gii trong thế k 20 nhưng hin đã b loi tr. Đng lc ln cho các chiến dch tiêm chng là c hai vi rút này đu gây hi nng n và giết chết tr em có h min dch còn non nt. Covid khó có th đi theo con đường tương t, không ch vì có tương đi ít tác hi cho tr nh, mà còn bi vì nhng người được tiêm chng vn có th mc bnh và truyn bnh, mc dù thường nh.

Khác vi tính đc hu ca bnh cm lnh thông thường, có th do bt kỳ vi rút nào trong s khong 200 loi vi rút gây ra. Hu hết tr em bị cảm lạnh không b nng. Hu hết người ln, thm chí c nhng người ln tui, mc bnh này đu có kh năng min dch do mt s ln từng bị cm lnh trước đó, và do đó có th chng chọi lại bệnh. Và do đó, cm lnh kéo dài như mt căn bnh đc hu vi mc đ lây nhim tương đi cao.

Bnh cúm li khác. Đây là mt trong nhng căn bnh đc hu nguy him, cướp đi sinh mng ca 290.000-650.000 người mi năm, đa s là người cao tui. Vic chng nga được tiến hành hàng năm đ bo v nhng người d b tn thương. Nhưng không có trin vng xóa s bệnh cúm, mt phn vì các chương trình tiêm chng không trit đ, và mt phn vì bn thân vi rút đt biến nhanh hơn so vi tc đ thay đi các loi vc xin.

Tác hi t bnh covid đc hu cui cùng có th nm đâu đó trong khong gia tác hi ca bnh cúm và các loi vi rút corona thông thường khác. Trevor Bedford, mt nhà virus hc ti Trung tâm Nghiên cu Ung thư Fred Hutchinson Seattle, đã tính toán rng Delta sinh sn nhanh gp đôi so vi H3N2, mt trong nhng chng cúm ph biến nht. Ông cũng lưu ý rng, cho đến nay, virus sars-cov-2 cũng đã tiến hóa nhanh hơn khong 5 ln so vi vi rút cúm (mc dù tc đ đó s chm li khi bnh tr nên ph biến và do đó ít lây lan hơn). Tiến sĩ Bedford tin rng tác đng ca sars-cov-2 s tương t như bnh cúm trong vài năm ti. Lây nhiễm riêng l s không là mi đe da ln, nhưng kh năng lây truyn cao hơn s đng nghĩa vi nhiu ca nhim và ca t vong hơn. Theo ước tính ca ông, ch riêng nước M có th có ​​50.000-100.000 ca t vong mi năm vì covid. Theo Trung tâm Kim soát và Phòng nga Dch bnh, khong 12.000-52.000 người M tử vong mi năm vì bệnh cúm.

Nhng người khác nghĩ rng, thay vào đó, covid s trông ging những loại vi rút corona thông thường khác nhưng hu như không gây rc ri cho các h thng chăm sóc sc khe hoc xã hi. David Heymann, mt nhà dch t hc ti Trường V sinh và Y hc Nhit đi London, lưu ý rng s lây lan ca sars-cov-2 gn vi vi rút corona thông thường hơn so vi s lây lan ca nhng virus cúm thường. Không ging như bnh cúm, s bùng phát ca covid không liên quan đến tr em. Và trong khi vc-xin cúm tt nht ch có kh năng ngăn nga khong 40-60% ca lây nhim nng phải cần đi bác sĩ và điu chnh mi mùa theo các biến th mi, thì các loi thuc chng nga covid li tt hơn nhiu trong vic ngăn nga bnh trở nặng và t vong, và cho đến nay không yêu cu cp nht. Tt c điu này có th có nghĩa là sars-cov-2 đc hu s ging các vi rút corona khác hơn là cúm. Có th vn cn chng nga đnh kỳ cho nhng người d b tn thương nht nhưng Tiến sĩ Heymann cho rng ngay c trong nhng mùa đông có tình trng nhim bnh cao nht, s ca t vong có th không cao bng s ca do cúm (s dng vc xin cúm hin nay).

Bt k căn bnh đc hu này s như thế nào, thế gii vn chưa vào tình trng đó. S người nhp vin và t vong đang tăng vt Đông Âu, nơi các chiến dch tiêm chng chưa được thc hin tt. Nhng cng đng ln New Zealand và Úc, vn có t l lây nhim thp do vic phong ta nghiêm ngt và chm trin khai tiêm chng, vn còn kh năng min dch yếu. Vô s người vn chưa b nhim vi rút hoc chưa được chng nga. Khi vi rút lây lan đến các nơi không có kh năng min dch, s có nhiu ca bnh nng và t vong.

Chưa hết vấn đề

Trong trung hn, ngay c nhng nơi được tiêm phòng cao cũng s gp phi các đt bùng phát dịch. Anh, quc gia đã t b các bin pháp phòng nga sm hơn hu hết các quc gia châu Âu khác, cho thy covid có th to nhng gánh nng đáng k cho các bnh vin ngay c nhng nơi có mc đ tiêm chng cao. Vào tháng 9, bnh nhân covid chiếm 25-35% s giường chăm sóc đc bit. H đó t hai đến ba tun, chiếm gần hết ch của nhng bnh nhân cn chăm sóc sau phu thut thường ch cn nằm lại vài ngày. Khong bn trong s mười người nhp vin vì covid Anh chưa được tiêm chng. Nhưng s phân chia gia tình trng đã tiêm chng và chưa được tiêm chng rõ ràng hơn liên quan đến tử vong. Covid hin là nguyên nhân t vong hàng đu nhng người Anh chưa được tiêm chng. Trong na đu năm 2021, tng s ca t vong nhng người được tiêm chng đy đ Anh do covid ch chiếm 1%. nhng người chưa được tiêm phòng, có 37% ca t vong do covid.

Trên toàn cu, nhng làn sóng lây nhim này s b ngăn chn nhng nơi có kh năng min dch tp th cao và xy ra nhng nơi có kh năng min dch thp. Theo thi gian, nhng đt bùng phát này s tr nên ngày càng hiếm hơn. Và thế gii s dn dn đi din vi mt căn bnh đc hu. Tình trng này c th s như thế nào và tc đ các quc gia đt đến tình trng đó s ph thuc vào ba yếu t: t l dân s có kh năng min dch vi vi rút và cht lượng và đ bn ca tình trng min dch; kh năng điu tr bnh; và con quá trình biến đi ca vi rút.

Kh năng min dch rt khó đo lường. H thng min dch rt phc tp và ít được hiu biết. C s lượng và cht lượng ca các kháng th đu quan trng. Ali Ellebedy, nhà min dch hc ti Trường Y ti Đi hc Washington Missouri, cho biết: “Cho đến sáu tháng sau khi tiêm chng, h thng min dch vn đang trong quá trình ti ưu hóa và hoàn thin phn ng ca nó. Các kháng th được to ra trong hai hoc ba tháng đu đang được thay thế t t bng các kháng th tt hơn nhiu v kh năng liên kết vi gai ca vi rút. Khó nhìn thy tường tn được tiến trình này. V mt s lượng, có ít kháng th hơn nhưng v cht lượng thì mi th đang được ci thin”.

S lượng kháng th cũng không phi là du hiu chính xác cho kh năng bo v. “Có nhng người mc bnh covid có lượng kháng th rt cao. Sarah Walker, mt nhà dch t hc ti Đi hc Oxford, cho biết: “Không có mt ngưỡng c th nào đ bn có th nói ‘Vi s lượng kháng th cao như thế này, bn được bo vệ’”. Nhưng cp đ cng đng, s lượng kháng th cao có nghĩa là s có ít s ca nhim trùng hơn.

Khi vi rút lây lan qua các qun th, h thng min dch ca nhng người sng sót đã t đào to v hình dng ca con vi rút này, chun b các kháng th đ chng li s lây nhim trong tương lai. Kh năng bo v chng li s lây nhim ca các vc xin s gim dn trong nhng tháng sau khi tiêm chng, nhưng vic đào to h thng min dch đ ngăn nga bnh him nghèo và cái chết ca chúng vn còn hiu qu mnh m.

Vc-xin đã cung cp cho khong mt phn ba nhân loi mt con đường tt dn đến tình trng đc hu, b qua các đon ca con đường mà l ra nguy him hơn nhiu. Khong 3,8 t người đã tiêm ít nht mt mũi và 2,8 t người được chng nga đy đ. Thêm số người đã sng sót sau khi b nhim bệnh thì l hơn mt na dân s thế gii có nhng mc đ min dch nht đnh vi covid.

Thuc chng nga làm gim đáng k nguy cơ mc bnh nng và t vong. Vắc xin đã cu sng hàng trăm nghìn người và cho phép nhiu h thng chăm sóc sc khe tiếp tc hot đng. Covid là đi dch đu tiên mà cuc đu tranh gia s lây lan ca vi rút, s tiến hóa ca nó vi s phát trin kh năng min dch đã được rút ngn rt nhanh và trên quy mô ln như vy.

Nhưng phn ln nhng người đã có được kh năng min dch theo cách ít ri ro hơn này sng các nước giàu có hơn. nhng quc gia nghèo, đa s đã và s tiếp tc đt được tình trng miễn dịch do lây nhim. T l tiêm chng, tăng vt trong na đu năm đt khong 43 triu mũi mi ngày vào cui tháng 6, đã gim xung còn 30 triu mi ngày vào cui tháng 9, mc dù phn ln s st gim này là do vic tiêm chng chm li ti Trung Quc. Điu đáng chú ý là con người đã có th chng nga nhanh hơn kh năng lây lan ca vi-rút gia người vi người, nhưng điu này hin nay có v như là mt hin tượng nhng nơi giàu có.

Hin ti, mc đ min dch chung ca thế gii đi vi bnh covid không bng vi các bnh đường hô hp đc hu khác. Đó là bi vì tt c con người đu tiếp xúc vi các bnh đc hu cũ nhiu ln trước đây, đc bit là khi còn nh. Mi ln tiếp xúc đu mang đến mt cơ hi mi đ đào to h thng min dch. Tiến sĩ Ellebedy cho biết nhân loi s mt hàng thp niên đ đt được mc đ min dch tương đương vi covid. Do đó, nhng năm ti s có mt quá trình suy gim theo chu kỳ chm, din ra song song vi vic m rng và tăng cường kh năng min dch do nhim bệnh.

Theo mùa

Cui cùng, mt khi tình trng có kh năng min dch đ ph biến, các trường hp mc bnh covid s rơi vào mô hình theo mùa tương t như các bnh đường hô hp đc hu khác đã tn ti t lâu. Rachel Baker thuc Đi hc Princeton, người nghiên cu phn ng của vi rút vi các điu kin môi trường, hy vng rằng trong vòng 5 hoc 6 năm na, bnh do covid s là bệnh theo mùa ging như các loi vi rút corona đc hu khác, thay vì như tình trng xy ra t đu đi dch đến gi vì con người nói chung thiếu kh năng min dch đi vi covid-19.

Thc tế là bnh covid gn như chc chn s tr thành mt căn bnh mà nhân loi có th sng chung không ch nh vào vc-xin mà còn nh các phương pháp điu tr tiến b nhanh chóng. Remdesivir, mt loi thuc kháng vi-rút, có th làm gim t l nhp vin ti 87% nhng bnh nhân có nguy cơ cao nếu nó được tiêm trong giai đon đu nhiễm covid. Nhưng thuốc phi được vào tiêm tĩnh mch trong bnh vin. Các liu pháp kháng th, mt loi thuc khác, có hiu qu cao cũng thường phi theo cách tương t.

Thuc kháng th ca AstraZeneca, AZD7442, đang được xem xét M, gii quyết được mt s vn đ này vì có th được tiêm phòng mch bác sĩ. Thuốc có th s đt tin nên s không được s dng rng rãi. Nhưng thuốc cung cp kháng th chng covid nhanh, do đó s cung cp thêm s bo v cho nhng người có nguy cơ ngay c sau khi tiêm chng, chng hn như người b suy gim min dch. Mt lượng kháng th cũng s hu ích như bin pháp d phòng cho c nhng người có nguy cơ cao b nhim vi rút (chng hn như nhân viên y tế) và nhng người có kh năng b bnh nng (nhng người mc các bnh nn như ung thư hoc tiu đường hoc nhng người già các nhà dưỡng lão).

Thuc kháng vi rút dng ung r hơn s gim hơn na gánh nng do covid gây ra cho con người và các bnh vin điu tr, cũng sp được lưu hành. Có trin vng nht là molnupiravir, do hai hãng dược Merck và Ridgeback chế tạo. Khi ung trong vòng năm ngày k t khi các triu chng khi phát, thuốc làm gim khong 50% nguy cơ nhp vin hoc t vong nhng bnh nhân b nhim covid mc nh hoc trung bình.

Merck d kiến ​​s cung cp 10 triu liu thuc này vào cui năm 2021. Giá c s tùy theo mc đ giàu nghèo ca các quc gia và vì vy s có giá c phi chăng trên khp hành tinh. Kết qu t các cuc th nghim các loi thuc tương t ca Pfizer, Roche và Atea Pharmaceuticals có th b sung vào kho vũ khí chng vi-rút.

Thuc kháng vi-rút như molnupiravir không cha khi bnh covid-19. Nhưng làm cho bệnh ít nguy him hơn nhiu. Tuy nhiên, có mt điu đáng lo ngi là vi rút s tiến hóa đ kháng li mt liu pháp kháng vi rút duy nht. Peter Horby, giáo sư v các bnh truyn nhim mi xy ra ti Đi hc Oxford, cho rng cn phi cân nhc s dng kết hp các loi thuc kháng vi-rút ngay t đu. Thuc kháng vi-rút HIV cho thy tình trng kháng thuc đi vi các liu pháp đơn l phát sinh nhanh chóng.

Nhng loi thuc này s giúp chúng ta d sng vi covid hơn nhưng chính ph và các cơ quan y tế công cng s vn cn đm bo rng bt kỳ đt bùng phát nào không áp đo các h thng chăm sóc sc khe. Mi mùa đông, bnh cúm s tăng thêm thách thc. Có th nên tiếp tc thc hin các bin pháp cn thiết đ gim s lây truyn ca căn bnh này. ở các nước giàu có, rt ít trường hp phi đến phòng mch vì bnh đường hô hp, đc bit là vào mùa đông. Vic chng nga b sung và tiêm phòng cúm hàng năm s giúp nhng người d b tn thương tránh phi nhp vin.

Trên tt c, điu này tùy thuc vào s tiến hóa liên tc không th tránh khi và đc lc ca vi rút corona. Bt kỳ biến th mi nào xut hin da trên Delta đu có kh năng làm như vy, hu như đã thay thế tt c các phiên bn còn li. Nếu mt biến th mi xut hin vượt tri hơn Delta, cui cùng s lan rng khp nơi. Biến th Beta, hin đang đi dn ti tình trng tuyt chng, có kh năng đánh bi h thng min dch tt hơn Delta, nhưng li kém hơn trong vic lây lan, và do đó đã mt dn.

Mt biến th mi kết hp các đim mnh ca chúng s là mt thm ha. “Delta Plus”, mt biến th ph cho đến nay vn chưa phát trin rng rãi, đã có các đt biến thuc loi đc trưng cho Beta, nhưng chưa có bng chng nào cho thy nó đang dn đến s lây lan rng hơn hoc vc xin tr nên kém hiu qu. Nhưng kh năng xut hin mt biến th Delta vi các đc đim Beta, cũng như nhu cu không đ mi người phi nhp vin, s luôn là mt lý do đ hn chế s lây lan covid. Daniel Altmann, nhà min dch hc ti Đi hc Hoàng gia London, cho biết: “Chúng ta không được trang b đy đ kiến ​​thc đ d đoán din tiến ca đi dch này, vì điu ct lõi là chúng ta không th đoán trước được s tiến hóa ca vi rút corona.

Cho dù sars-cov-2 có xut hin nhng đt biến nào trong tương lai, căn bnh đc hu này s không tn ti trong môi trường chân không. Các chng virus cnh tranh vi nhau. Mt nghiên cu do Cơ quan Y tế Công cng Anh quc thc hin da trên d liu thu thp được t tháng 1 đến tháng 4 năm 2020 cho thy nhng người đã nhim cúm ít có kh năng có kết qu dương tính vi covid sau đó – có th là do hai loi virus này đang tranh giành ch trong cơ th người. Tuy nhiên, mt s người d b tn thương có th b nhim c hai bnh cùng mt lúc. Đi vi h, nguy cơ t vong gn như gp đôi so vi ch nhim sars-cov-2.

Ngay c khi tình trng đc hu bt đu xut hin vn còn mt chng đường dài phía trước. Đó là do thế gii không s dng tt c các công c — chng nga cho tt c nhng người d b tn thương, khu trang và h thng thông gió — đ đến đó nhanh nht và an toàn nht có th. Covid cui cùng s tr thành bnh đc hu nhưng s đt ra nhiu thách thc trong thời gian ti. Con đường đến tình trng bình thường mi có th rt gp ghnh.

Nguồn: The Economist


 

Tin bài liên quan:

VNTB – Cùng đồng chí với nhau thôi mà…

Phan Thanh Hung

VNTB – Ca nhiễm Covid sau 99 ngày sóng yên gió lặng

Phan Thanh Hung

VNTB – Tới lượt lên Ti vi để có vắc xin?

Phan Thanh Hung

Leave a Comment

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

Việt Nam Thời Báo