Ngày 21/6 là ngày báo chí cách mạng Việt Nam. Tờ Thanh Niên, báo đầu tiên của đảng cộng sản Việt Nam đã ra số đầu tiên ngày 21/6/1925. Ngày kỷ niệm báo chí Việt ngữ nói chung phải là ngày 15/4 vì đó là ngày phát hành tờ báo Việt Ngữ đầu tiên tại Việt Nam, tờ Gia Định Báo của cụ Trương Vĩnh Ký, ra đời năm 1865, nay đã tròn 150 năm.
Tôi biết đến báo chí cách mạng Việt Nam khá sớm khi mới 9 tuổi, ngày tôi theo ba tôi đi kháng chiến, tham gia Uỷ Ban Nhân Dân kháng chiến tỉnh Quảng Nam đóng ở Tam kỳ năm 1950. Tôi nhớ có dịp theo ba tôi vào cơ quan đóng tại nhà một nông dân, tôi đã đọc được báo Cứu Quốc, Cơ quan tuyên truyền của Tổng bộ Việt Minh, tiền thân của báo Đại Đoàn kết ngày nay.
Sau ngày thống nhất đất nước, báo chí Việt Nam được nhà nước hoá toàn bộ, không có bóng dáng một báo tư nhân nào nữa. Việt Nam có gần 800 tờ báo, nhưng chỉ có một tổng biên tập thực sự là Trưởng ban Tuyên Giáo.
Báo Chí Việt Nam và báo chí ở Châu Âu
Ở Bỉ hay ở Việt Nam, tôi có thói quen đọc nhiều báo, mỗi ngày hai ba tờ, chưa kể các tuần báo, các báo điện tử… Tôi thích những tờ báo đa chiều, độc lập với các thế lực chính trị. Tại Việt Nam gần đây, báo chí có vẻ co cụm lại để tự vệ. Mọi người sợ thổi còi, vào tù, đồng loạt qua lề bên phải thận trọng bước chậm lại để tồn tại. Các tờ báo tôi đọc hằng ngày như nhẹ đi. Tôi mua mỗi ngày đến ba tờ nhật báo mà chỉ tốn mười lăm phút là đọc hết. Những vấn đề đặt ra na ná như nhau, quan điểm mất hẳn tính đặc sắc của những tờ báo gần gũi người dân… Tờ báo lớn nhất Việt Nam, báo Tuổi Trẻ xuất bản tại Tp Hồ Chí Minh thời cực thịnh cũng chỉ in được chung quanh 450.000 số, quá ít ỏi cho một quốc gia có gần 90 triệu dân.
 |
| Báo Hiện Diện do tôi chủ trương xuất bản tại Liège, Bỉ, (số 7, tháng 7/1972) |
Làm sao so sánh được báo chí trong nước với báo chí nước ngoài, đặc biệt báo chí Châu Âu, nơi mà tôi đã sống trên năm mươi năm. Tại Châu Âu, tự do báo chí là thiêng liêng… Báo chí không khách quan, không phát hiện sự thực, không có tâm của người viết là không có người đọc, là bị đào thải… Xin đơn cử với nhà báo một ví dụ, một nhân chứng… Trong những năm 70 chính tôi đã từng làm báo sinh viên tại Liège, Vương quốc Bỉ, vừa là nhà biên tập, vừa là người tài trợ và phân phát báo… Trong giai đoạn chiến tranh khốc liệt tại Việt Nam, ngay trên nước có Tổng hành dinh NATO, sinh viên chúng tôi ra báo để đấu tranh đòi Mỹ rút khỏi Việt Nam, tôn trọng nền độc lập tự chủ của dân tộc Việt Nam, ủng hộ cách mạng Việt Nam. Chúng tôi ra ra báo mà chẳng cần xin phép ai cả, chỉ phải ghi rõ trên trang đầu tên tuổi và địa chỉ của người trách nhiệm, thế là hợp lệ, là đúng luật. Vậy mà báo sống dài qua năm tháng, chỉ chấm dứt khi mục tiêu đấu tranh không còn nữa (hay tài chính cạn kiệt…) mà thôi… Tôi còn giữ một ít phiên bản của các báo này, thí dụ tạp chí Hiện Diện có trang bìa kèm theo đây. Nếu báo không xúc phạm đến nhà vua, không thóa mạ ai, chỉ nói lên quan điểm chính đáng của người viết một cách ôn hòa, không kích động bạo lực thì không ai có quyền thổi còi cả…
Trước năm 60, ngày còn là học sinh ở Sài Gòn, tôi đã sống dưới chính quyền Việt Nam Cộng Hòa. Tuy lúc bấy giờ, báo chí tư nhân được phát hành nhưng những quan điểm thiên tả, thiên cách mạng bị kiểm duyệt chặt chẽ. Tuy còn quá trẻ, tôi cũng đã rất bức xúc vì không khí ngột ngạt ấy. Ngày 21 tháng 12 năm 1960 khi đến phi trường Buxelles, lần đầu tiên đặt chân đến Châu Âu, bắt đầu du học dài hạn, tôi đã đứng thẫn thờ trước một sạp bán báo, nước mắt chảy dàn dụa vì xúc động trước bối cảnh tự do báo chí của xứ Bỉ. Trên sạp, tôi tìm thấy bày biện, ngoài những tờ báo thông thường ở phương Tây, nhan nhản những tờ báo cộng sản chánh cống: báo “Humanité” (Nhân Loại) của đảng cộng sản Pháp, báo “Drapeau Rouge” (Cờ Đỏ) của đảng cộng sản Bỉ, báo “La Pravda” (Sự Thật) của đảng cộng sản Liên Xô. Tôi còn tìm thấy ngay cả Nhật báo Nhân Dân của đảng cộng sản Trung Quốc, báo La Voie du People (Con đường Nhân dân) của đảng cộng sản Bỉ, ly khai thân Trung Quốc!
Báo chí Việt Nam và báo chí Châu Âu khác nhau xa đến trăm năm ánh sáng…
Vấn đề tự do báo chí tại Châu Âu đã được tranh cãi vả giải quyết rất sớm ngay trong thế kỷ 18 kia. Ta nhớ câu nói của văn hào Voltaire người Pháp (1694-1778) được tôn vinh là một trong những danh nhân nổi tiếng, rất sớm nặng tình với việc bảo vệ quyền tự do tư tưởng. Xin trích lời phát biểu lừng danh của ông : « Je hais vos idées, mais je me ferai tuer pour que vous ayez le droit de les exprimer » (I do not agree with what you have to say, but I’ll defend to the death your right to say it, Tôi không đồng ý với điều ông phát biểu, nhưng tôi sẽ hy sinh cả tính mạng mình để bảo vệ quyền ông nói lên điều ấy).
Báo Chí: công cụ then chốt của tương quan biện chứng dân chúng-chính quyền
 |
| Voltaire, văn hào Pháp, 1637-1779 |
Tôi phẫn nộ về những bài báo dụng ý xấu, bôi nhọ cá nhân vô chứng cứ. Tôi ngưỡng mộ những nhà báo không sợ hãi trước bạo hành, có tâm với nghề làm báo, luôn luôn đứng bên cạnh sự thật và lẽ phải. Tôi không quan niệm nhà báo là một viên chức nhất thời mà là một cái nghề đích thực, đòi hỏi chẳng những tài ba mà còn là tâm huyết, tinh thần hy sinh cao cả…
Tôi có cảm nhận báo chí là nhân tố không thể thiếu được cho một xã hôi văn minh và ổn định. Người ta vẫn thường nói báo chí là tứ đại quyền, ba đại quyền khác là hành pháp, tư pháp và lập pháp. Vấn đề là phải có cơ thế công nhận tính độc lập của quyền này, ấn định và tôn trọng sự vận hành của nó trong xã hội. Nhà nước cần báo chí để công bố và phổ biến thông tin kịp cho nhân dân và quốc tế các chính sách, biện pháp điều hành của mình. Người dân cũng cần báo chí để thể hiện tâm tư nguyện vọng của mình. Cho nên báo chí giữ vai trò then chốt trong tương quan biện chứng dân chúng-chánh quyền. Củng cố uy tín của mình: thông tin xác thực và kịp thời, phản biện chính xác và đúng mức là điều kiện cho việc phát triển hài hòa của xã hội. Có thể nói báo chí vừa là trí tuệ của quốc gia vừa là tai mắt của nhân dân. Chỉ cần đọc báo người ta cũng có thể đoán được trình độ của người dân bạn đọc, đẳng cấp của nhà cầm quyền. Văn minh hay lạc hậu của một quốc gia tùy thuộc rất nhiều vào công tác báo chí vậy.
Đánh mất niềm tin hay duy trì ảnh hưởng?
Tôi có cảm giác hiện nay báo chí Việt Nam đã đánh mất niềm tin của công chúng. Báo chí bị định hướng liên tục, đã không dám nói lên sự thật ngay những sự thật gần gũi nhất.
Thí dụ gần đây, ngày 12/1/2015 là ngày kết thúc Hội nghị Trung ương 10 nhưng cho đến nay vẫn chưa có trang chính thống nào công bố kết quả lấy phiếu tín nhiệm. Một trang mạng đã làm thay cho báo chí chính thống, công bố chi tiết kết quả lấy phiếu tín nhiệm và đã thu hút một lượng lớn đọc giả xem tin.
Báo chí chính thống đã dần dần phải nhường chỗ cho những thông tin trên internet không qua kiểm duyệt gọi là “lề trái”. Trên không gian phẳng, dần dần những trang mạng tự phát có uy tín gia tăng, được dân tín nhiệm, được coi trọng và nay có tên đó là báo “lề dân”, khác với báo chính thống “lề đảng”, ngày càng không có độc giả.
Ngày xưa khi cuộc kháng chiến chống ngoại xâm còn hiện hành, việc định hướng báo chí để tuyên truyền và tập trung tư tưởng toàn dân vào công cuộc chung là cần thiết. Đây cũng là điều kiện cho sự thành công của cách mạng Việt Nam.
Tôi quan tâm đến những phóng sự về cuộc sống của người dân, đến những bài báo mang hào khí đấu tranh chống tiêu cực, tham nhũng, đến những bài báo nói lên sự thật, bênh vực lẽ phải, kẻ yếu… Đặc biệt, tôi chú ý đến những bài báo nói lên tâm tư nguyện vọng của người dân, những bài báo cổ súy cho cái hay, cái đẹp, cái đổi mới… Tôi thích những thông tin nhiều chiều nhưng nghiêm túc và có cơ sở.
 |
| Tác giả và nhà văn hoá Nguyên Ngọc tại Hội An, Quảng Nam |
Tuy nhiên, trong giai đoạn hoà bình, giao lưu hội nhập để phát triển kinh tế, duy trì chủ trương định hướng báo chí với kiểu thông tin một chiều sẽ không phù hợp nữa. Báo chí cần phải giải toả những áp lực chính trị, cần thể hiện trung thực những tâm tư nguyện vọng của công dân, nói lên sự thực, binh vực lẽ phải và công lý thì mới giữ được vị thế chân chính của mình.
Tôi cho rằng công cuộc đổi mới tại Việt Nam chưa được thoả đáng trong lĩnh vực báo chí vì tự do tư tưởng còn quá nhiều hạn chế.
Báo chí cách mạng Việt Nam đã tự ý từ nhiệm vai trò thông tin ngay thẳng và trung thực mà đáng lẽ mình phải cán đáng để giữ thế thượng phong.
Nhất là trong thế giới phẳng, internet đã trở thành một phương tiên thông tin đại chúng mà không có biện pháp nào hữu hiệu có thể ngăn chặn được.
Khi nhường quyền thông tin trung thực cho báo “lề dân”, báo chính thống đã dần dần phai nhạt qua thời gian và nhà nước mất đi khả năng ảnh hướng đến dư luận…
Kết luận
Tôi mong mỏi chính quyền sẽ ý thức được điều này và tôn trọng tính độc lập, chuyên nghiệp của báo chí. Nếu được như thế, một kỷ nguyên mới sẽ được mở ra với nhiều triển vọng vô cùng quý giá cho sự phát triển bền vũng của đất nước, nhất là cho công cuộc đấu tranh chống tham nhũng hiện nay đang trên đà bế tắc…
Theo GS Nguyễn Đăng Hưng (Nguyễn Đăng Hưng’s blog)