VNTB – Công nhân Việt Nam bị bóc lột tại dự án lốp xe Trung Quốc ở Serbia
Anh Khoa dịch
(VNTB) – Hàng trăm người Việt Nam đến Serbia để mong đổi đời.
Tác giả Sasa Dragojlo
Serbia đã vượt qua các quốc gia khác tại Trung và Đông Âu giành được dự án nhà máy sản xuất lốp xe Trung Quốc đầu tiên ở châu Âu, nhưng bằng chứng mà các tổ chức phi chính phủ và BIRN (Balkan Investigative Reporting Network, Mạng Lưới Điều Tra vùng Balkan) thu được cho thấy hành vi ‘bóc lột có hệ thống’ – có khả năng là buôn người – hàng trăm người Việt Nam được thuê làm công nhân xây dựng. Nhà chức trách Serbia nói rằng họ không thấy gì sai.
Với ước mong có mức lương khá đã rn rủi đưa Kim từ Vinh, thành phố cách thủ đô Hà Nội khoảng 300 km về phía nam, đến một nhà trọ ở Zrenjanin, một thị trấn ở phía bắc Serbia. Nhưng mọi việc không diễn ra như anh và hàng trăm công nhân Việt Nam khác đã mong đợi.
Trong tháng này, các tổ chức phi chính phủ của Serbia đã vạch trần việc bóc lột và có thể là buôn người đối với các công nhân Việt Nam đang xây dựng nhà máy sản xuất lốp ô tô đầu tiên của Trung Quốc ở châu Âu, với cáo buộc rằng hộ chiếu của họ đã bị tịch thu và phải ở trong những ký túc xá chật chội, bẩn thỉu với hai nhà vệ sinh cho 500 người và thiếu nước sạch, ấm.
Vì phản đối kịch liệt, các công nhân đã được chuyển đến chỗ ở tạm thời ở Zrenjanin, nhưng vẫn chưa rắc rối.
Các điều khoản trong hợp đồng được ký với một nhà thầu phụ của công ty Shandong Linglong Tire của Trung Quốc vi phạm một loạt các quy định theo luật lao động của Serbia, từ giờ làm việc đến ngày nghỉ và các hình phạt tài chính.
Nhiều người muốn về nhà nhưng không đủ khả năng chi trả cho chuyến bay về Việt Nam mà họ buộc phải trang trải nếu muốn về sớm.
Danilo Curcic, điều phối viên chương trình tại Sáng kiến Quyền Kinh tế và Xã hội, A11, một tổ chức phi chính phủ đã đến thăm nơi ở của công nhân cùng với tổ chức chống buôn người ASTRA, cho biết: “Có bằng chứng cho thấy đây là vụ buôn người.”
Chính phủ Serbia, thường xuyên lôi kéo các nhà đầu tư nước ngoài bằng các khoản trợ cấp hào phóng và, trong trường hợp Linglong, đất cho không, thanh tra viên cho biết họ không tìm thấy điều gì sai trái, cho biết công trình xây dựng của Linglong là “nơi được giám sát nhiều nhất ở Serbia”.
Ông Curcic cho biết việc chính phủ Serbia không hành động đặt ra câu hỏi – ” Serbia tham gia vào chuỗi bóc lột lao động và có khả năng là buôn người ở mức độ nào?”
Kim, không phải tên thật, nói với BIRN: “Ở Việt Nam chúng tôi rất nghèo và chúng tôi đến đây để kiếm tiền để nuôi sống gia đình. Nhưng nhà thầu Trung Quốc không tôn trọng công việc cũng như cuộc sống của chúng tôi”.
Nhắm mắt làm ngơ
Dự án xây dựng nhà máy Linglong khởi công vào năm 2019, là một trong số các dự án của Trung Quốc ở Serbia đã đưa đất nước này trở thành trung tâm đầu tư của Trung Quốc ở vùng Balkan. Linglong cho biết họ có kế hoạch đầu tư 800 triệu euro vào việc xây dựng nhà máy, sẽ sử dụng 1.200 nhân công và sản xuất 13 triệu lốp xe mỗi năm. Ngay cả giải đấu bóng đá hàng đầu của Serbia cũng được đổi tên thành ‘Linglong Superliga’ sau khi công ty này trở thành nhà tài trợ.
Linglong đã chọn Serbia chứ không phải một số quốc gia khác ở Trung và Đông Âu, bị thu hút bởi lời hứa 95 ha đất – trị giá 7,6 triệu euro – miễn phí và 75 triệu euro trợ cấp từ kho bạc nhà nước cho việc tuyển dụng 1.200 nhân viên vào cuối năm 2024, theo Ủy ban Kiểm soát Viện trợ Nhà nước của Serbia.
Các nhà phê bình cho rằng chính phủ đang nhắm mắt làm ngơ trước điều kiện sống và làm việc của người lao động trong các dự án đầu tư nước ngoài lớn, đặc biệt là của Trung Quốc, từ lốp xe đến đồng thau.
Đáp lại những tiết lộ cực kỳ nghiêm trọng, Tổng thống Aleksandar Vucic nói với các phóng viên: “Một cuộc thanh tra đã được bắt đầu. Vậy quý vị muốn gì nữa? Có muốn chúng tôi hủy bỏ khoản đầu tư 900 triệu đô la để Zrenjanin không khá lên không?”
“Quý vị quan tâm đến người lao động Việt Nam? Thôi mà, chúng ta biết nhau quá rõ rồi; quý vị không lo lắng cho người lao động Serbia và ở đây quý vị đang lo lắng cho người Việt Nam. “
Trong một tuyên bố gửi cho BIRN phủ nhận bất kỳ hành vi sai trái nào, Linglong International Europe D.O.O, chi nhánh đăng ký tại Serbia của công ty mẹ Linglong, nói rằng một nhà thầu phụ – Công ty TNHH Xây dựng Điện lực Thiên Tân, CEEG TEPC – phải chịu trách nhiệm về tình trạng của các công nhân.
CEEG TEPC đã được đăng ký tại Serbia vào năm 2018. Nhưng đó không phải là nhà thầu phụ Linglong duy nhất thuê công nhân Việt Nam để xây dựng nhà máy, BIRN đã phát hiện ra.
CEEG TEPC và một công ty khác của Trung Quốc, SICHUAN DINGLONG ELECTRIC POWER ENGINEERING đăng ký vào tháng 12 năm 2020, đều đã ký hợp đồng thỏa thuận 1 năm giống hệt nhau với người lao động mà theo các chuyên gia về quyền lao động, vi phạm luật pháp Serbia và các tiêu chuẩn lao động quốc tế.
Hợp đồng bất chấp luật pháp Serbia
Theo các điều khoản của hợp đồng mà BIRN thấy, người lao động phải đối mặt với việc bị sa thải nếu họ lập nghiệp đoàn hoặc phản đối; nếu cần thiệt, “giờ làm việc bình thường” có thể lên tới 234 giờ trên 26 ngày làm việc mỗi tháng, trái với luật lao động của Serbia giới hạn số giờ làm việc là 192 giờ mỗi tháng, gồm cả làm thêm giờ; người lao động được hưởng 12 ngày nghỉ phép trong 12 tháng hợp đồng, ít hơn nhiều so với luật pháp Serbia và chỉ có thể sử dụng chúng sau khi hết hạn hợp đồng; tháng làm việc đầu tiên được coi là thời gian thử việc và nếu hiệu suất của người lao động được coi là không đạt yêu cầu, họ sẽ bị xem là “lao động phổ thông không có tay nghề” và được trả lương thấp hơn thỏa thuận ban đầu, điều này một lần nữa là bất hợp pháp ở Serbia.
Mức lương được quy định bằng đồng dinar của Serbia và tương đương khoảng 700 euro mỗi tháng, nhưng vì người lao động được trả bằng tiền mặt nên khó có thể nói họ thực sự kiếm được bao nhiêu.
Vắng mặt không đi làm, thậm chí do bệnh, mỗi công nhân bị phạt khoảng 5 euro một ngày, theo ‘quy tắc làm việc’ được BIRN nhìn thấy. Nếu nghỉ làm mà không được quản lý cho phép, người lao động có thể bị phạt ở mức 150% ngày lương cho mỗi ngày.
Kim cho biết một số công nhân có các triệu chứng của COVID-19 bị cấm đi khám, mặc dù thực tế là họ có bảo hiểm y tế theo các điều khoản trong hợp đồng.
“Chúng tôi bị ốm và công ty không cho phép chúng tôi đến bệnh viện,” anh nói. “Một tháng trước, có một số người có các triệu chứng của COVID-19. Nhưng công ty cấm chúng tôi đi khám. Họ yêu cầu chúng tôi tự cách ly ở nhà”.
Theo hợp đồng, nếu người lao động bị sa thải hoặc xin nghỉ việc, công ty tuyển dụng sẽ không thanh toán chi phí về nước cho người đó.
“Bản thân tôi thuộc nhóm đã đăng ký về nước,” anh Hữu, một công nhân khác cũng nói với điều kiện BIRN không công khai tên thật của mình. “Nhưng vấn đề là ai sẽ trả tiền mua vé và ai sẽ mua vé cho chúng tôi? Họ nợ chúng tôi hơn một tháng lương. “
Sau khi xem xét các tài liệu, Mario Reljanovic, một cộng sự nghiên cứu tại Viện Luật So sánh ở Belgrade và là một chuyên gia về quyền lao động, nói với BIRN rằng các điều khoản này “đi ngược lại luật Serbia”.
“Giờ làm việc, đe dọa không cho lập công đoàn, nghỉ phép chỉ 12 ngày, phạt tiền… Nghĩa vụ tự thanh toán chi phí trong trường hợp bị sa thải không những trái với quy định về bồi thường thiệt hại theo Luật Lao động mà còn trái với quy định của Luật Việc làm của người nước ngoài,” ông Reljanovic nói.
CEEG TEPC, một trong những nhà thầu phụ, cho biết trong một tuyên bố rằng họ không vi phạm luật pháp Serbia và hộ chiếu của người lao động chỉ được sử dụng với mục đích xin giấy phép cư trú và lao động tạm thời cũng như để chuẩn bị hồ sơ cho việc chủng ngừa COVID-19 cho công nhân.
“Phải trả lại hộ chiếu cho người lao động ngay sau khi xin được các giấy phép cần thiết,” công ty này cho biết. “Bất cứ lúc nào, nếu có nhu cầu, mọi người đều có thể lấy lại hộ chiếu. Không có chuyện ai đó bị tịch thu hộ chiếu.”
BIRN hỏi thêm về hợp đồng và chi phí cho chuyến trở về Việt Nam nhưng không nhận được hồi âm.
Không có số liên lạc chính thức trong cơ quan đăng ký kinh doanh Serbia cho CÔNG TY TNHH KỸ THUẬT ĐIỆN SICHUAN DINGLONG. Địa chỉ email giả mạo hoặc không thể nhận email, theo thông báo mà BIRN nhận được từ Gmail.
Công nhân bị buộc không được biểu tình
Với khoảng 700 euro, mức lương mà người lao động Việt Nam được hưởng ở đây cao gấp 4 lần mức lương trung bình ở Việt Nam.
Nhưng để đến được Serbia, những người lao động mà BIRN nói chuyện cho biết họ phải trả hơn 2.000 đô la cho một công ty trung gian Việt Nam có tên là CÔNG TY TNHH SONG HỶ GIA LAI.
Trước khi đi, họ phải ký một số tài liệu với công ty trung gian này, được gọi là ‘giấy cam kết’ mà BIRN đã xem.
Giấy cam kết giải thích truyền thống làm việc và luật pháp ở Serbia, trong đó có những tuyên bố sai như ” tất cả mọi người bị cấm đình công, biểu tình tại Serbia.”
Người lao động được yêu cầu ký tên cam kết “tuyệt đối không tham gia đình công, biểu tình” cũng như “xúi giục người khác đình công, biểu tình hoặc bỏ việc”.
“Trong trường hợp có bất kỳ khiếu nại nào [về tiền lương, chỗ ở, công việc…] thì người lao động phải tiếp tục làm việc và đồng thời sẽ nộp đơn kiến nghị để chờ Chủ lao động giải quyết,” văn bản ghi. “Trong khi chờ giải quyết, người lao động vẫn phải làm việc.”
Một số đoạn phần giấy này dường như được sao chép từ những phần liên quan đến các quốc gia Hồi giáo áp dụng luật Sharia, chẳng hạn như Afghanistan hoặc Ả Rập Saudi. Có giấy ghi rằng bất cứ ai bị bắt quả tang ăn trộm đều bị “nước sở tại chặt tay”, hoặc bị chặt đầu nếu họ giết người.
Kim nói: “Lúc ký kết, chúng tôi không biết luật Serbia. Công ty đưa mẫu đơn cho chúng tôi, vì vậy chúng tôi không biết gì.”
Khi ký vào các mẫu đơn, người lao động cũng chấp nhận không được giúp đỡ chi phí về nước trong trường hợp họ bị sa thải hoặc xin nghỉ việc sớm. “Công ty không chịu bất kỳ trách nhiệm nào cho rủi ro này,” biểu mẫu nêu rõ.
Theo biểu mẫu ‘Cam kết tuân thủ các quy tắc’ mà BIRN nhìn thấy, công nhân nào vi phạm bất kỳ điều khoản nào của thỏa thuận và bị trả về Việt Nam phải bồi thường cho công ty các chi phí xin visa, thẻ cư trú và kiểm tra sức khỏe mà công ty ước tính ở mức $4.000, cộng với chi phí vé máy bay về nhà.
Ngoài ra còn có một mẫu đơn ‘Cam kết không bỏ trốn’ do người lao động ký, theo đó họ phải trả 50 triệu đồng Việt Nam, tương đương 2.200 đô la, trong trường hợp họ rời khỏi nơi làm việc. Khoản phạt này phải được thanh toán trong vòng sáu ngày và người bảo lãnh là thân nhân của công nhân.
Nói quanh co mà chẳng hành động
Chính phủ Serbia cho đến nay vẫn coi những lời chỉ trích về điều kiện làm việc của công nhân ở dự án Linglong là nhằm bôi nhọ các nhà đầu tư Trung Quốc và chính phủ.
Vào ngày 17 tháng 11, Bộ Lao động Serbia cho biết trong một tuyên bố rằng tất cả công nhân đều hợp pháp ở Serbia và bộ đã thực hiện một số cuộc kiểm tra tại dự án Linglong. Tuyên bố không đề cập đến hợp đồng của công nhân và tuyên bố này không còn trên trang web của Bộ.
Bộ Lao Động không trả lời các câu hỏi của BIRN liên quan đến những gì đã được phát hiện.
Ông Reljanovic cho biết: “Hãy nhớ rằng người lao động một công ty đăng ký tại Serbia được tuyển dụng, chắc chắn không có trở ngại nào để các thanh tra lao động thực hiện đầy đủ trách nhiệm của họ. Có nghĩa là có thể giám sát điều kiện lao động và an toàn tại nơi làm việc cũng như nội dung của hợp đồng lao động đã giao kết.”
“Bất kỳ sự từ chối hành động nào trong những trường hợp đã biết đều là hành động ngầm từ bỏ chủ quyền của Serbia để ủng hộ chủ lao động, trong trường hợp này hay trường hợp khác”.
Theo các nguồn tin quen thuộc với vụ án, Trung tâm Bảo vệ Nạn nhân Buôn người của nhà nước vẫn đang xác định xem có bằng chứng nào về nạn buôn người trong vụ án này hay không.
Ông Curcic, thuộc tổ chức A11, cho biết bằng chứng mới xuất hiện hàng ngày “rằng đây là một trường hợp bóc lột có hệ thống”, và tỏ ra gay gắt về phản ứng của nhà nước Serbia.
Curcic nói với BIRN: “Họ sống trong điều kiện tồi tệ, mặc dù họ phải trả tiền để đến Serbia, và có cả một hệ thống trừng phạt những hành vi bị cho là sai trái của họ.”
“Khi tất cả những điều này được tiết lộ, cơ quan có thẩm quyền, với những tuyên bố vô nghĩa, đã để công ty này đối xử với người lao động như họ muốn. Và họ chỉ di chuyển công nhân từ nơi này đến nơi khác, hạn chế khả năng di chuyển, giao tiếp với các tổ chức nhân quyền… của công nhân.”
“Thay vì khởi xướng các thủ tục thích hợp để bảo vệ quyền lợi của người lao động Việt Nam, chúng tôi đã nhận được những lời nói quanh co của các chính trị gia và các cơ quan chính quyền Serbia.”
Việt Nam không có đại sứ quán tại Serbia để người lao động có thể nhờ cậy. Họ cũng nói rằng đã bị cấm nói chuyện với nhà báo. Tuy nhiên, các quan chức của cơ quan đại diện ngoại giao gần nhất của Việt Nam tại Romania đã đến Linglong.
“Chúng tôi chưa nhận được bất kỳ thông báo mới nào từ họ“, ông Hữu nói. “Họ bảo chúng tôi đợi. Tôi nghĩ họ là người tốt, nhưng họ không làm được gì”.
Nguồn: Balkan Insight