Thảo Vy – Nguyễn Phúc
(VNTB) – Những ngày cận tết Đinh Dậu 2017, vụ việc “lợi nhuận – phi lợi nhuận” của Đại học Hoa Sen (TP.HCM) lại bùng lên, khi UBND TP.HCM có quyết định công nhận ông Lưu Tiến Hiệp, chức danh hiệu trưởng Đại học Hoa Sen.
Đầu giờ sáng ngày 18-1-2017, trên trang https://www.facebook.com/deSennoi , có bài viết xưng danh là “Hiệu trưởng Làng Sen”, với nhân xưng “tôi” tạo cho cảm giác người đọc đây có thể là cô Bùi Trân Phượng. Bài viết này tiếp tục nhấn vấn đề “không vì lợi nhuận”, và ám chỉ những nhân sự trong ban giám hiệu trường Đại học Hoa Sen thực chất đang là những quân cờ di động của thế lực ông bà chủ quyền lực nào đó điều khiển. [https://goo.gl/DOBVKu]
Tác giả bài viết này xin được trao đổi trong phạm vi của vấn đề “lợi nhuận – phi lợi nhuận” từ căn cứ Luật Giáo dục đại học, và Quyết định số 70/2014/QĐ-TTg ngày 10-12-2014 của Thủ tướng Chính phủ, về “Điều lệ trường đại học”.
Khi nào thì được coi là “đại học không vì lợi nhuận”?
Luật Giáo dục đại học 2012, Điều 4.7: “Cơ sở giáo dục đại học tư thục và cơ sở giáo dục đại học có vốn đầu tư nước ngoài hoạt động không vì lợi nhuận là cơ sở giáo dục đại học mà phần lợi nhuận tích lũy hằng năm là tài sản chung không chia, để tái đầu tư phát triển cơ sở giáo dục đại học; các cổ đông hoặc các thành viên góp vốn không hưởng lợi tức hoặc hưởng lợi tức hằng năm không vượt quá lãi suất trái phiếu Chính phủ”.
Khoản 4.7 này được hướng dẫn bởi Điều 6 Nghị định 141/2013/NĐ-CP (trích phần liên quan cơ sở giáo dục đại học có vốn đầu tư trong nước): “1. Cơ sở giáo dục đại học tư thục được xác định hoạt động không vì lợi nhuận khi đảm bảo các điều kiện sau đây: a) Tổ chức, cá nhân là chủ sở hữu nguồn vốn đầu tư không nhận lợi tức, hoặc nhận lợi tức không vượt quá lãi suất trái phiếu Chính phủ quy định trong cùng thời kỳ; b) Chênh lệch giữa thu và chi từ hoạt động đào tạo, nghiên cứu khoa học hàng năm của nhà trường là tài sản sở hữu chung hợp nhất không phân chia, dùng để đầu tư phát triển cơ sở vật chất; phát triển đội ngũ giảng viên, cán bộ nghiên cứu khoa học; đào tạo cán bộ quản lý; hoạt động nghiên cứu khoa học; cấp học bổng cho người học và sử dụng cho các mục tiêu phục vụ lợi ích cộng đồng khác;
c) Có cam kết hoạt động không vì lợi nhuận bằng văn bản với Bộ Giáo dục và Đào tạo, Ủy ban nhân dân cấp tỉnh nơi cơ sở giáo dục đại học đặt trụ sở chính. Cam kết được công bố công khai theo nội dung quy định tại Điểm a và Điểm b Khoản 1 Điều này. (…)
3. Căn cứ để đánh giá cơ sở giáo dục đại học tư thục và cơ sở giáo dục đại học có vốn đầu tư nước ngoài thực hiện cam kết hoạt động không vì lợi nhuận là báo cáo tài chính hàng năm và báo cáo kiểm toán theo định kỳ.
4. Cơ sở giáo dục đại học tư thục và cơ sở giáo dục đại học có vốn đầu tư nước ngoài đã cam kết hoạt động không vì lợi nhuận, nhưng không thực hiện hoặc thực hiện không đúng với những quy định tại Khoản 1 và Khoản 2 Điều này thì bị tước quyền thụ hưởng các chính sách ưu tiên đối với cơ sở giáo dục đại học tư thục và cơ sở giáo dục đại học có vốn đầu tư nước ngoài hoạt động không vì lợi nhuận; phải hoàn trả các khoản hỗ trợ tài chính của Nhà nước và bị truy thu các khoản thuế quy định đối với cơ sở giáo dục đại học tư thục và cơ sở giáo dục đại học có vốn đầu tư nước ngoài hoạt động vì lợi nhuận”.
Như vậy thời gian qua trường Đại học Hoa Sen dưới thời điều hành của hiệu trưởng Bùi Trân Phượng có phải theo mô hình “đại học không vì lợi nhuận” hay không, thì chỉ cần soát xét lại toàn bộ báo cáo tài chính và báo cáo kiểm toán theo định kỳ.
Hội đồng quản trị đại học tư thục “không vì lợi nhuận” sẽ như thế nào?
Người viết không có điều kiện tiếp cận các văn bản liên quan về Hội đồng quản trị (HĐQT) của Đại học Hoa Sen. Các bàn luận tiếp theo đây về thế nào là HĐQT của một trường đại học không vì lợi nhuận, được căn cứ vào nội dung của Quyết định số 70/2014/QĐ-TTg ngày 10-12-2014 của Thủ tướng Chính phủ, về “Điều lệ trường đại học”.
Theo đó, trường đại học tư thục hoạt động không vì lợi nhuận sẽ không tổ chức đại hội đồng cổ đông. HĐQT của trường đại học tư thục hoạt động không vì lợi nhuận là tổ chức quản trị, đại diện cho quyền sở hữu chung của cộng đồng nhà trường, là cơ quan quyền lực cao nhất của nhà trường.
Nhiệm vụ và quyền hạn của HĐQT trường đại học tư thục hoạt động không vì lợi nhuận, cụ thể như sau: a) Thông qua quy chế tài chính nội bộ và các quy chế, quy định nội bộ khác của nhà trường, bao gồm cả quy định về tiêu chuẩn, việc lựa chọn thành viên hội đồng quản trị, ban kiểm soát, hiệu trưởng, phó hiệu trưởng của nhà trường trên cơ sở phù hợp với quy định chung của pháp luật; b) Thông qua báo cáo hoạt động và quyết toán tài chính hàng năm của nhà trường; c) Hàng năm, tổ chức họp đại hội toàn trường.
HĐQT của trường đại học tư thục hoạt động không vì lợi nhuận có tổng số thành viên là số lẻ, với số lượng tối thiểu là 15 thành viên; trong đó đại diện cho các thành viên góp vốn chiếm không quá 20% tổng số thành viên của HĐQT.
Việt Nam chưa có đại học tư thục không vì lợi nhuận?
Tại tọa đàm “Điều kiện cho đại học không vì lợi nhuận tại Việt Nam” tổ chức tại TP.HCM trong năm vừa qua, nhiều chuyên gia cho rằng, tại Việt Nam chưa có đại học tư thục không vì lợi nhuận.
Tiến sĩ Vũ Thành Tự Anh – Chương trình giảng dạy kinh tế Fulbrigh, nói rằng 3 yếu tố để phân biệt giữa đại học tư thục phi lợi nhuận và đại học tư thục vì lợi nhuận thể hiện qua 3 câu hỏi: Ai là nhà đầu tư, ai là người sở hữu, thặng dư của trường sử dụng như thế nào?
Theo ông, nếu theo chuẩn quốc tế, cả 3 câu trả lời đều là “không” thì tại Việt Nam, theo quy định pháp luật, trường đại học tư phi lợi nhuận vẫn có HĐQT, có sở hữu, nhà đầu tư và chia cổ tức (bị giới hạn bởi lãi suất, trái phiếu chính phủ). Quy định này sẽ tạo ra mâu thuẫn trong cách vận hành của mô hình này cũng như ảnh hưởng niềm tin của xã hội trong hoạt động hiến tặng (endowment) – vốn được xem là nguồn thu chủ yếu của các trường đại học tư phi lợi nhuận trên thế giới. Và sẽ chẳng cá nhân hoặc tổ chức nào muốn bỏ tiền ra tài trợ cho một cơ sở núp bóng “phi lợi nhuận” nhưng đem lại lợi ích cho một số người.
Tuy nhiên luật sư Lương Văn Lý, cựu phó giám đốc Sở Ngoại vụ TP.HCM, có cách nhìn khác, khi cho rằng pháp luật Việt Nam đã có những bước tiến mở đường cho đại học tư thục phi lợi nhuận. Ông Lý nhận xét theo Quyết định 70/2014/QĐ-TTg (đã nói ở trên), mục 4, chương 3 về tổ chức và quản lý của trường đại học tư thục phi lợi nhuận, điều 29 khẳng định HĐQT đại diện cho quyền sở hữu chung của cộng đồng nhà trường là cơ quan quyền lực cao nhất; đại diện các thành viên góp vốn chỉ chiếm không quá 20% tổng số thành viên của HĐQT. “Quy định này đã pha loãng quyền của cổ đông và tạo sự độc lập cho hoạt động giáo dục với mục tiêu phi lợi nhuận”. Ông Lý nhận xét.
Tuy nhiên, những trường tư thục đã hoạt động theo hướng phi lợi nhuận nhưng chưa được cấp phép sẽ gặp khó trong việc chuyển đổi, đơn cử như Trường Đại học Hoa Sen. Theo quy định tại điểm b, khoản 2, điều 34 của Điều lệ trường đại học: muốn chuyển đổi sang phi lợi nhuận phải có đủ sự ủng hộ của đại diện tối thiểu 75% tổng số vốn của các thành viên góp vốn.
Hiện nay, việc chuyển đổi từ tư thục sang phi lợi nhuận của Đại học Hoa Sen đang châm ngòi cho những tranh chấp giữa HĐQT và một số cổ đông góp vốn của trường, vì sự chuyển đổi này sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến quyền và lợi ích của các cổ đông trong việc chia cổ tức và quyền quản trị.
Kịch bản nào cho ước muốn “phi lợi nhuận” của Đại học Hoa Sen?
Để tạo điều kiện phát triển đại học tư phi lợi nhuận, luật sư Lương Văn Lý cho rằng pháp luật không nên dừng lại ở các quy định đã có mà nên nghiên cứu sâu hơn thực trạng và nhu cầu thực tế để định hình quy chuẩn rõ ràng hơn. Các tổ chức xã hội sẽ là nguồn lực tài chính vững chắc, nếu mô hình này chứng minh tính hiệu quả và lấy được niềm tin từ sự minh bạch về tài chính, cũng như các hoạt động mang lại giá trị cho nền giáo dục.
Hiện nay, những ví dụ như Đại học Hoa Sen, RMIT, Fulbright… đã cho thấy tính hiệu quả của đại học tư thục phi lợi nhuận trong việc mang lại những giá trị cao hơn cho nền giáo dục. Bên cạnh vấn đề chính sách, theo giáo sư Gael McDonald, Hiệu trưởng Đại học RMIT, muốn phát triển theo mô hình không vì lợi nhuận, trước tiên trường phải có khả năng sinh lời.
Nói cách khác, trường phải phát triển bền vững và tạo ra càng nhiều nguồn thu càng tốt, như vậy mới duy trì được hoạt động, trả lương nhân viên, cấp học bổng cho sinh viên. Ngoài ra, các trường không vì lợi nhuận phải xem xét kỹ lại các khoản chi tiêu và cần tập trung vào chất lượng đào tạo, bảo đảm tính cạnh tranh, đạt tiêu chuẩn quốc tế.
Vấn đề tài chính và thu hút các nguồn lực xã hội cũng là rào cản lớn để phát triển đại học tư phi lợi nhuận. Nếu Fulbright có sự tài trợ của chính phủ Mỹ, RMIT có nguồn tài trợ ổn định từ Úc, thì HĐQT Đại học Hoa Sen khi chuyển sang mục tiêu phi lợi nhuận vẫn đang gặp rắc rối trong tranh chấp với một số cổ đông vốn là các doanh nhân xem giáo dục như một hoạt động kinh doanh.
Sẽ khó cho Hoa Sen vì các nhà hoạt động giáo dục sẽ không đủ nguồn lực tài chính để mua lại cổ phần và nắm quyền điều hành trường theo hướng phi lợi nhuận. Khả năng thứ hai là sẽ có một nhà tài trợ sẵn sàng bỏ ra một số tiền vốn tài trợ không hoàn lại để Hoa Sen có thể phát triển theo mục tiêu vì giáo dục.
Thế nhưng kịch bản thứ hai cũng rất khó xảy ra, khi mà khái niệm đại học phi lợi nhuận ở Việt Nam vẫn đang nhập nhằng và mô hình này vẫn mang lại lợi ích cho một số người.
“Phi lợi nhuận” tỷ lệ thuận với học phí?
Mặt bằng học phí ở Đại học Hoa Sen lâu nay vẫn có tiếng là cao hơn nhiều đại học tư thục khác. Liệu khi được Bộ Giáo dục và đào tạo xét công nhận Đại học Hoa Sen là “phi lợi nhuận” thì mức học phí có giảm hơn vì nhận được nhiều ưu đãi về thuế? Không dễ trả lời.
Mức học phí và các chi phí khác trung bình tại một số trường tư phi lợi nhuận do New York Times khảo sát đứng trung bình ở mức 31.231 USD/năm, tăng chóng mặt so với con số 1.832 USD/năm vào những năm 1971 và 1972. Thực trạng tương tự diễn ra tại rất nhiều trường đại học phi lợi nhuận khác. Duy chỉ có tại một số ít trường đại học công phi lợi nhuận, học phí năm 2015 chỉ cao hơn 500 USD so với học phí của năm 1971.
“Nếu bạn nhìn vào xu thế dài hạn, học phí luôn tăng với tốc độ cao hơn khoảng 6% so với tỷ lệ lạm phát. Chính vì vậy người ta không khỏi đặt câu hỏi liệu chất lượng có tăng tương xứng không và tiền hỗ trợ của chính phủ đã đi đâu mà sinh viên vẫn phải trả học phí cao như thế”, giáo sư ngành giáo dục tại đại học University of Massachusetts, Boston nhận xét.