(VNTB) – Sự ổn định của bất kỳ hệ thống nào phụ thuộc vào cách các quốc gia quản lý xung đột và duy trì cân bằng quyền lực.
Cuộc xâm lược Ukraine của Nga đã kéo dài 3 năm. Theo một số ước lượng, số binh sĩ Ukraine tử trận đã lên đến gần 50 ngàn, bị thương gần 400 ngàn. Và số thương vong của binh sĩ Nga còn cao hơn. Tổng chi phí cho chiến tranh của các bên vào khoảng 25 tỷ Mỹ kim mỗi tháng. Chỉ riêng chi phí này cũng đủ giúp một nửa số người đang sống dưới mức nghèo đói trên thế giới, khoảng 350 triệu người, thoát khỏi cảnh này. Ngoài ra, thiệt hại cơ sở hạ tầng ở Ukraine lên đến 155 tỷ Mỹ kim và chi phí tái thiết lên đến trên 500 tỷ USD. Đó là chưa kể đến hàng triệu người phải tị nạn, hàng triệu gia đình phải ly tán. Vậy làm thế nào để ổn định thế giới? Trong hệ thống quốc tế nào, loài người sẽ được sống trong hòa bình?
Có nhiều cách để phân loại các hệ thống quốc tế, và nhiều yếu tố ảnh hưởng đến sự ổn định của chúng. Vì đây là một câu hỏi phức tạp, bài luận này là một lời mời gọi khám phá chủ đề này sâu hơn.
Phân loại hệ thống quốc tế
Các trường phái tư tưởng khác nhau đưa ra những cách phân loại khác nhau. Chủ nghĩa hiện thực chia hệ thống thành ba loại: đơn cực, lưỡng cực và đa cực. Đơn cực xảy ra khi chỉ có một quốc gia hùng mạnh hơn rất nhiều so với tất cả các nước còn lại. Trong lịch sử thế giới hiện đại, giai đoạn gần với tình trạng này nhất là khoảng từ năm 1990 đến 2020. Khi đó, Hoa Kỳ bá chủ thế giới. Lưỡng cực xảy ra khi có hai cường quốc, như Hoa Kỳ và Nga Xô trong thời kỳ Chiến Tranh Lạnh. Đa cực khi có nhiều hơn hai siêu cường. Nửa đầu thế kỷ 20 là một ví dụ.
Chủ nghĩa tự do tập trung vào mức độ ảnh hưởng của các chuẩn mực quốc tế đối với hành vi của các quốc gia.
Chủ nghĩa kiến tạo xem xét bản sắc và cách thức các quốc gia tương tác với nhau.
Từ góc nhìn kiến tạo, một cách phân loại hệ thống là dựa trên nhận thức bản sắc:
1. Thế giới thiện ý – Các quốc gia coi nhau là “tốt”.
2. Thế giới ác ý – Các quốc gia xem nhau là “xấu”.
3. Hệ thống hỗn hợp – Một phổ quan điểm, nơi các quốc gia có nhận thức khác nhau về nhau.
Ngoài ra, kiến tạo luận còn phân loại hệ thống dựa trên hình thức tương tác giữa các quốc gia:
1. Vô chính phủ xung đột – Các quốc gia xem nhau là kẻ thù (ví dụ: cạnh tranh ý thức hệ).
2. Vô chính phủ cạnh tranh – Các quốc gia coi nhau là đối thủ nhưng chấp nhận chung sống.
3. Vô chính phủ hợp tác – Các quốc gia xem nhau là bạn bè, thúc đẩy hòa bình và hợp tác.
Hệ thống ổn định nhất: Tập trung vào các hệ thống cực
Trong bài luận ngắn này, tôi chỉ xem xét tính ổn định của các hệ thống theo cách phân loại của chủ nghĩa hiện thực.
Định nghĩa sự ổn định
Trước khi đánh giá hệ thống nào ổn định nhất, chúng ta cần xác định “ổn định” có nghĩa là gì. Một hệ thống ổn định có thể được phản ánh qua:
– Số lượng chiến tranh hoặc xung đột ít hơn.
– Giảm thiểu chạy đua vũ trang và phổ biến vũ khí.
– Hạn chế rủi ro tính toán sai lầm hoặc leo thang ngoài ý muốn.
Hệ thống lưỡng cực: Ổn định nhất?
Một số nhà hiện thực cho rằng hệ thống lưỡng cực (hai siêu cường thống trị) ổn định nhất vì cán cân quyền lực rõ ràng. Hai siêu cường tập trung vào việc cân bằng lẫn nhau, giảm khả năng xảy ra chiến tranh trực tiếp.
Tuy nhiên, do cả hai đều sở hữu vũ khí hạt nhân, chiến tranh tổng lực ít có khả năng xảy ra. Thay vào đó, các cuộc chiến ủy nhiệm nổ ra tại các nước nhỏ hơn. Ví dụ:
– Chiến tranh Việt Nam (2,5–3,8 triệu người chết)
– Chiến tranh Liên Xô–Afghanistan (1,5–2 triệu người chết)
Dù không có xung đột trực tiếp giữa hai siêu cường, cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân khiến thế giới luôn trong tình trạng căng thẳng.
Hệ thống đơn cực: Siêu cường thống trị
Một số học giả khác cho rằng hệ thống đơn cực (một quốc gia thống trị) ổn định hơn vì siêu cường đóng vai trò cảnh sát toàn cầu, răn đe các quốc gia có ý gây rối.
Trong hệ thống này, chiến tranh thường diễn ra nhanh chóng, do siêu cường có khả năng dập tắt xung đột hiệu quả. Các cường quốc mới nổi tập trung vào phát triển kinh tế thay vì đối đầu quân sự, trì hoãn sự chuyển đổi sang lưỡng cực.
Hệ thống đa cực: Kém ổn định nhất?
Nhiều học giả cho rằng hệ thống đa cực ít ổn định nhất vì nhiều cường quốc khiến cán cân quyền lực biến động. Liên minh phức tạp và thay đổi chính trị có thể dẫn đến bất ổn.
Ví dụ, sự thay đổi từ chính quyền Biden sang Trump đã tác động lớn đến chính sách Mỹ đối với cuộc chiến Ukraine, ảnh hưởng đến cán cân quyền lực toàn cầu. Hệ thống này có thể dễ dẫn đến xung đột do các quốc gia liên tục điều chỉnh chiến lược của mình.
Đánh giá qua lịch sử hiện đại
Chiến tranh Lạnh (Hệ thống lưỡng cực)
Trong Chiến tranh Lạnh, Mỹ và Liên Xô tránh được xung đột trực tiếp, nhưng xảy ra nhiều cuộc chiến ủy nhiệm:
– Chiến tranh Việt Nam
– Chiến tranh Liên Xô–Afghanistan
Những cuộc chiến này kéo dài hàng thập kỷ, gây ra thương vong lớn và bất ổn lâu dài. Cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân cũng tạo ra sự căng thẳng toàn cầu liên tục.
Thời kỳ hậu Chiến tranh Lạnh (Hệ thống đơn cực)
Sau Chiến tranh Lạnh, Mỹ trở thành siêu cường duy nhất. Giai đoạn này chứng kiến hai cuộc chiến lớn:
– Chiến tranh Iraq (2003–2011): 275.000–650.000 người chết
– Chiến tranh Afghanistan (2001–2021): 176.000–243.000 người chết
Dù Mỹ dễ dàng đánh bại quân đội chính quy của Iraq và Afghanistan, xung đột kéo dài do nổi dậy và bạo lực sắc tộc, cho thấy hệ thống đơn cực cũng không đảm bảo hòa bình tuyệt đối.
Giai đoạn đa cực: Thế chiến và thế kỷ 21
Đầu thế kỷ 20, thế giới đa cực đã dẫn đến hai cuộc chiến thảm khốc:
– Thế chiến I: 16–20 triệu người chết
– Thế chiến II: 70–85 triệu người chết
Tuy nhiên, ngày nay, răn đe hạt nhân giúp ngăn chặn chiến tranh tổng lực giữa các cường quốc. Công nghệ quân sự tiên tiến cũng giúp giảm thương vong dân sự và hạn chế các cuộc tấn công quy mô lớn.
Kết luận: Đơn cực có ổn định hơn không?
Dựa trên bằng chứng lịch sử, không thể khẳng định chắc chắn rằng hệ thống đơn cực ổn định hơn lưỡng cực hay đa cực.
– Hệ thống đơn cực giúp ngăn chặn chiến tranh giữa các siêu cường, nhưng không loại bỏ xung đột ủy nhiệm và nội chiến.
– Hệ thống lưỡng cực duy trì cán cân quyền lực rõ ràng nhưng dẫn đến chiến tranh ủy nhiệm và chạy đua vũ trang.
– Hệ thống đa cực trong quá khứ đã dẫn đến những cuộc chiến lớn, nhưng ngày nay có thể được kiểm soát nhờ răn đe hạt nhân và hợp tác quốc tế.
Cuối cùng, sự ổn định của bất kỳ hệ thống nào phụ thuộc vào cách các quốc gia quản lý xung đột và duy trì cân bằng quyền lực. Dù hệ thống lưỡng cực có vẻ ổn định hơn, ngoại giao và quản trị toàn cầu vẫn đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì trật tự quốc tế.